Het boek der boeken
Senegalese roman over de zoektocht naar een verdwenen schrijver.
De Malinese schrijver Yambo Ouologuem won in 1968 voor zijn roman Le devoir du violence de Franse Prix Renaudot. Hij was hiermee de eerste Afrikaanse schrijver die een grote Franse literaire prijs ontving. Na de uitreiking kwam echter naar boven dat de schrijver plagiaat had gepleegd, waarna een storm van kritiek losbrak en de schrijver uit het openbare literaire leven verdween. Dit inspireerde Mohamed Mbougar Sarr tot het schrijven van zijn meesterwerk: een boek over de zoektocht naar een verdwenen schrijver, nadat deze schrijver gelauwerd was, maar vervolgens betrapt werd op plagiaat. De diepst verborgen herinnering van de mens is dan ook aan Ouologuem opgedragen. Grappig genoeg heeft Mbougar Sarrs boek óók een grote prijs gewonnen, de grootste van Frankrijk – de Prix Goncourt 2021 – waarmee Mbougar Sarr de eerste schrijver uit een land van onder de Sahara is die deze hoogste Franse literaire prijs in ontvangst mocht nemen. Er is geen plagiaat gevonden in zijn roman.
Het verhaal begint ermee dat de Senegalese schrijver Diégane Latyr Faye over het boek Het labyrint der onmenselijkheid van T.C. Elimane leest. Hij raakt nieuwsgierig en besluit een exemplaar van het boek te vinden en op zoek te gaan naar de schrijver. Hij begint in Parijs, waar veel Afrikaanse schrijvers leven. In deze stad van de Afrikaanse diaspora begint de zoektocht die via Amsterdam naar Buenos Aires en terug naar Senegal zal leiden. Daar begint ook het doolhof van verhalen die dit boek zo rijk maakt. Over het leven van de spinnenmoeder, een Senegalese schrijfster en over de liefde voor haar vriendin, de Haïtaanse dichteres. Diégane bezoekt criticus Brigitte Bollème die een boek schreef over Elimane, met verhalen over zijn uitgevers en haar beschuldigende theorie. Dan zijn er nog tal van verhalen die (deels) spelen in Afrika: over vrienden van Diégane, zijn grote liefde Aïda, het drama rond zijn vriend Chérif, de familie van Elimane. En overal vinden we sporen van de verdwenen schrijver, ook wel de zwarte Rimbaud genoemd.
De levenswandel van Elimane wordt kunstig vervlochten met het andere onderwerp van deze roman: Afrikaanse schrijvers in Europa, die zich gediscrimineerd voelen. Zowel Elimane als de hoofdpersoon Diégane ondervinden discriminatie met hun publicaties en Mohamed Mbougar Sarr houdt de discussie warm in het boek, daar ook hijzelf zich niet geheel één voelt met Europese schrijvers. Hetzelfde wat ook de schrijver Ouologuem moet hebben gevoeld, toen het geluk om zijn prijs werd vergald door de hele heisa die uitbrak rond de plagiaat-toestanden. De vraag is wat de Afrikaanse identiteit is, in hoeverre je die kwijtraakt wanneer je leven zich steeds langer in een niet-Afrikaans land afspeelt en hoeveel racisme er speelt in de Europese literaire wereld. Mbougar Sarr deelt een aantal rake klappen uit over dit onderwerp.
Het hele boek draait om de roman Het labyrint der onmenselijkheid, waarvan zoveel mensen onder de indruk zijn: het is het boek der boeken. Grappig genoeg zal de sluier nooit worden gelicht over de inhoud ervan, behalve dan dat het begon met een koning die door profetie absolute macht wordt toegezegd. Soms krijg je wel eens het gevoel tijdens het lezen dat De diepst verborgen herinnering van de mens gelijk is aan het mythische verhaal van Elimane, die slechts één boek heeft geschreven. Mbougar Sarr heeft echter al verschillende boeken gepubliceerd, waarvan meerdere in literaire prijzen vielen.
Afrikaanse schrijvers zijn in de regel geweldige vertellers. De vele verhalen in dit boek wervelen rond in de Afrikaanse diaspora van Parijs, duiken de eerste en tweede wereldoorlog in, schuren langs de holocaust, vertellen over dramatische onlusten in Afrika en raken nog veel meer geschiedenis.
Het verhaal doet denken aan werk van de Chileense schrijver Roberto Bolaño. De woeste zoekers gaat bijvoorbeeld over literatuur en Chileense ballingen in Europa en de rode lijn in zijn indrukwekkende epos 2666 is een verdwenen Duitse schrijver.
De titel De diepst verborgen herinnering van de mens stond me een beetje tegen: het beloofde een hoop droog gefilosofeer. Maar ondanks de vele meningen over het schrijven, schrijvers en boeken publiceren is dit veel omvattende boek echter een soepel geschreven roman, waarin je je volledig kunt onderdompelen. Speels, romantisch, soms triest, brutaal en open. De schrijver is in ieder geval niet op zijn mondje gevallen. En dat in een prachtige taal. Bij het terugbladeren erin krijg je meteen weer zin om het helemaal opnieuw te lezen.
Mohamed Mbougar Sarr – De diepst verborgen herinnering van de mens (La plus secrète mémoire des hommes, vert. Jelle Noordman), Atlas Contact 2022
Leestips
Het boek der boeken:
Yambo Ouologuem – De onvermijdelijkheid van geweld
Over dezelfde onderwerpen:
Roberto Bolaño – De woeste zoekers
Roberto Bolaño – 2666
Over de Afrikaanse identiteit:
Chimamanda Ngozi Adichie – Amerikanah
Twee jonge dichters en de kunst van brieven schrijven:
Juan Gómez Bárcena – De hemel boven Lima
Een boek willen schrijven:
Keith Gessen – Al die droevige jonge literaire mannen
Afrika:
Namwali Serpell – De rook die dondert
Abdulrazak Gurnah – Aan zee
Abdulrazak Gurnah – Hiernamaals
Jennifer Nansubuga Makumbi – Kintu
Paul Lomami-Tshibamba – Ngando
Chinua Achebe – Termietenheuvels in de Savanna