De beschamende waarheid achterhaald
Correctie van de Hongaarse familie-saga Harmonia Cælestis.
” ’t Is verdomd lastig om te liegen wanneer je de waarheid niet kent.” Dit is de openingszin van Harmonia Cælestis en hoe dubbel die is kwam pas naar voren toen het boek net gepubliceerd was.
Harmonia Cælestis is een gecompliceerde familie-saga over een van de invloedrijke families van Hongarije die door het communisme al het bezit en titels was afgenomen. Het is ook een ode op de vader van de schrijver, Matías Esterházy. Een door velen gerespecteerd man, die echter tijdens het communisme zware tijden doormaakte toen hij niet alleen alle familierijkdom zag verdwijnen, maar ook zijn vrouw en 4 kinderen moest onderhouden. Eerst als arbeider en vervolgens als vertaler.
De in 1950 geboren Péter Esterházy leverde een huzarenstuk met dit volumineuze boek waarvoor hij tien jaar lang de familiegeschiedenis onderzocht, losse eindjes aan elkaar knoopte door zelf zijn fantasie te gebruiken, maar vooral zijn familie te plaatsen in de Hongaarse geschiedenis. En met dit boek eerde hij zijn inmiddels overleden vader.
Nu zou je denken dat 10 jaar genoeg tijd geeft om alles omtrent je familie uit te vinden. En dat je met zo’n belangrijke familie een kijkje zou nemen in het Historisch Instituut waarin allerlei documentatie ligt, vooral uit de periode van de Kadár-regering die tijdens de communistische jaren het land in een ijzeren greep hield.
Na de val van het communisme kon iedere burger daar dossiers inzien die onder andere gaan over het bespioneren. Dat deze mappen geen Engelse Spionnen-romans bevatten is wel duidelijk. Het communistische regime had een enorm netwerk van huis-, tuin- en keukenspionnen. De angst dat je vriend, je buurman, je werkcollega een spion was die je kon rapporteren bij de politie zat er diep in bij niet alleen het Hongaarse volk, maar ook bij andere mensen die onder een communistisch regime leefden. Niet iedereen durft daarom nu dat Historisch Instituut binnen te stappen om te kijken wie van zijn vrienden, buren, familieleden of kennissen fout waren.
Ook Péter Esterházy aarzelde en deed dit pas toen zijn majesteuze boek Harmonia Cælestis klaar was. Dat is maar goed ook, anders was het boek er nooit gekomen. Péter Esterházy deed een schrikwekkende ontdekking over zijn vader: die bespioneerde in de jaren 50 vrienden, familie en kennissen. De eens zo geheime dossiers die Péter Esterházy in het Historisch Instituut kreeg aangereikt om te bestuderen, zette zijn hele leven op zijn kop. Zijn vader was niet de zo door iedereen geëerde man over wie hij bij lezingen nog vele complimenten ontving, zijn vader was een laaghartige verklikker.
Die informatie kun je in de stoffige mappen laten zodat niemand het te weten komt, maar dan zul je wel in de angst moeten leven dat op een dag de schande de wijde wereld bereikt. En gezien Matías Esterházy, net als de schrijver zelf, alles behalve een onbekende was in Hongarije, zou dit een smeulende lont zijn die elk moment kon ontploffen.
Péter Esterházy heeft ervoor gekozen om deze schandvlek van de familie zelf in de openbaarheid te brengen. Emotioneel zo aangegrepen door de dossiers, waarin alle rapporten van zijn vader met commentaar van zijn superieuren erop te lezen waren, deed hij er twee jaar over om de stof voor de Verbeterde Editie tot zich te laten doordringen en erover te schrijven. De tranen die regelmatig stroomden bij het lezen en de verwerking van deze schokkende literatuur worden daarom door de schrijver simpel afgekort met een t. Het is een dagboek geworden vol woede en schaamte en later cynisme over het wrange lot van Harmonia Cælestis dat ontmaskerd werd als een leugen. Toch is de conclusie van de schrijver dat zijn liefde voor zijn vader uiteindelijk niet is weggegaan. Een vader blijft altijd een vader en wat hij van hem heeft meegekregen, zal nooit meer weggaan.
Net als Harmonia Cælestis is Verbeterde Editie echter geen makkelijk boek om te lezen. Ook al heeft de schrijver ditmaal zijn literaire stijl wat vereenvoudigd. Harmonia Cælestis is een roman opgebouwd met fictie en non-fictie, de schrijver had hierin alle vrijheid om zowel met de inhoud als met de schrijfstijl te doen wat hij wilde. Voor de Verbeterde Editie besloot hij echter die vrijheid niet te nemen. Het is een chronologisch relaas van hoe de schrijver deze vreselijke ontdekking over zijn vader beleefde. Non-fictie.
Verbeterde Editie bevat gedeelten uit de vrijgegeven rapporten voorzien van commentaar door de schrijver. En hoe heftig die ook zijn, het is niet makkelijk je aandacht altijd bij de Hongaarse les te houden. Naast een tranendal bevat het boek ook een droge opsomming van mensen die werden geëxecuteerd of gevangen gezet wegens subversief gedrag. Data waarop die of die werd berecht of waarop president Kennedy werd doodgeschoten. De personen die verklikt werden, die in de gaten moesten worden gehouden of moesten worden gepeild om weer nieuwe spionnen van te maken worden alleen met de initialen genoemd. Wat het lezen er niet eenvoudiger op maakt want een boek vol opsommingen van en over vage personages doet eerder aan een geschiedenisboek denken.
Het boek gaat dan ook meer over de emoties van de schrijver. Je ziet dat Péter Esterházy langzaam maar zeker zijn verdriet weet te verwerken, je ziet gaandeweg dat zijn woede soms in cynisme omslaat en dat hij steeds beter met de dossiers overweg kan. Toch is deze overgang zo miniem dat het volumineuze correctieboek qua opbouw en spanning niet echt boeiend is. Wanneer je niet bekend bent met de Hongaarse geschiedenis, of daar niet in geïnteresseerd bent, is het de vraag of je aan dit boek moet beginnen. Zelfs voor de mensen die van Harmonia Cælestis hebben genoten. Van mij had deze ‘correctie’ een stuk korter mogen zijn.
Péter Esterházy – Verbeterde editie (Javított Kiadás, vert. Robert Kellerman) De Arbeiderspers 2004
Leeslinks
Het boek dat gecorrigeerd moest worden:
Péter Esterházy – Harmonia Cælestis
Nog meer uit de Hongaarse Literaire grootmacht:
Lázló Krasznahorkai – De melancholie van het verzet
Péter Zilahy – De laatste raamgiraf
Sándor Máray – Gloed
György Konrád – Geluk