Rascistisch of ironisch
Engelse roman over een blanke man die een ivoorhandelaar moet opsporen in Afrika.
De verteller is Charley Marlow die op een schip in de monding van de Theems een avontuur van vroeger vertelt aan zijn medepassagiers. Hij had altijd al gedroomd om naar Afrika te gaan en dankzij de hulp van een nicht was het hem gelukt om bij een handelsfirma een baan te krijgen als kapitein op een stoomboot die over de Afrikaanse rivier de Congo voer. Toen hij echter bij de Congo aankwam, bleek de boot gezonken en kostte het hem de nodige tijd in de handelspost om de boot weer te repareren. Het was daar dat hij hoorde van Kurtz, een handelsagent van een ver afgelegen post die de meeste ivoor inbracht en een imposante man moest zijn. Maar er kwam geen ivoor meer en Kurtz was ziek.
Marlow kreeg de missie om met zijn stoomboot polshoogte te gaan nemen. Via de onheilspellende rivier, omgeven door dreigende oerwouden, drong hij diep door in het hart van Afrika. Bij de handelspost van Kurtz aangekomen kreeg Marlowe een schok. Kurtz bleek de duivel in eigen persoon.
Joseph Conrad, geboren in 1857 in een door Rusland bezet Polen, ging op zijn zeventiende varen en klom van matroos op tot kapitein. Hij had veel van de wereld gezien toen hij in 1894 met de zeevaart stopte, zich vestigde in Londen en zich geheel wijdde aan het schrijven.
In die tijd was de Congo een deel van het Belgische koninkrijk onder Leopold II. Van de zogenaamde beschaving die de Belgen daar zouden brengen, had Conrad op zijn enige reis over de Congo niets gezien. Het land werd geplunderd en de bewoners werden onmenselijk behandeld. Nadat hij een lang gesprek met de Ierse diplomaat en wereldverbeteraar Roger Casement had gehad over de uitbuiting die in Afrika plaatsvond, schreef Joseph Conrad zijn beroemde verhaal over een man midden in een oerwoud, waar de gekte had toegeslagen. Het zou een van de klassiekers van de Engelse literatuur worden.
Op de allereerste plaats is het boek dan ook een aanklacht tegen het kolonialisme. Maar Conrad gaat verder in dit verhaal door de scheidslijn van goed en kwaad uiterst dun te maken. Kurtz was dan wel de personificatie van het kwaad, door als een blanke god over de zwarte bevolking aldaar te heersen en hen te beroven van hun ivoor, hij was ook zo intelligent door gebruik te maken van alles wat zijn beschaving hem had meegegeven. Marlow kon niet anders als ook een zekere bewondering voor de man opbrengen. Walging en verering, deze gevoelens gingen hand in hand.
Het boek werd een bestseller en sinds een eeuw bekritiseerd en geanalyseerd. Vooral het thema blank/zwart en de hypocrisie van Europa zetten aan tot hele verhandelingen over het boek.
De Afrikaanse schrijver Chinua Achebe maakte in een schrijven in de tachtiger jaren Joseph Conrad regelrecht uit voor een racist. Zijn klacht is dat de zwarte bevolking van Afrika in het verhaal van Conrad als een soort minderwaardig volk wordt beschreven en juist doordat Het hart der duisternis een van de klassieke romans van de Europese literatuur is geworden, zet dit volgens hem aan tot een scheef gedachtegoed. In zijn schrijven beschuldigt hij Conrad ervan Afrika niet als menselijk continent te hebben beschreven, maar als een land bevolkt door zwarte nauwelijks menselijke wezens en een natuur die donkere krachten heeft die een westerling zelfs gek kunnen maken. Met nergens iets positiefs over de bewoners, noch over de natuur, zet Conrad aan tot een negatieve kijk op Afrika.
Anderen beweren juist dat Joseph Conrads roman een ironisch verhaal is waarin de blanke kolonialisten op de korrel worden genomen. In het verhaal wordt het wel en wee van de handelsposten beschreven en daar komt menig persoon niet goed vanaf. De zwarten mensen worden er zo onmenselijk behandeld door de blanken dat je er inderdaad geen mens meer in kan herkennen.
Misschien dat het verhaal daardoor wel geïnspireerd heeft tot twee filmscripts die zich beiden op een ander continent afspelen. Allereerst Apocalypse Now (1979) van Francis Ford Coppola, naar een script van John Milius waarin Marlon Brando een onvergetelijke rol van Kurtz neerzette in de wildernis van Vietnam. Hier speelt het verhaal zich rond de Vietnamoorlog en hier is het hoofdthema het gek worden van een man die kans ziet een eigen imperium in de wildernis te stichten.
De film van de Duitse regisseur Werner Herzog Aguirre: de wraak van god (1972) lijkt de tocht over een onbekende rivier te hebben overgenomen uit Het hart der duisternis. Het verhaal speelt zich af in Zuid-Amerika waar een bijeengeraapt gezelschap de mysterieuze Amazone opvaart en langzaam maar zeker panisch en gek wordt van een dreigende natuur, waaruit onzichtbare vijanden de boot belegeren. Deze film wordt vooral gedragen door een memorabele rol van Klaus Kinski.
Beide films hebben op eigen wijze het boek gevisualiseerd, waarvan de beelden nu moeilijk te los te zien zijn van het oorspronkelijke verhaal van Conrad. Wat critici er ook op aan te merken hebben, Hart der duisternis is een angstaanjagend donker boek dat zeker het kolonialisme uit die tijd aanvecht en waarvan de iele scheidslijn tussen goed en kwaad elke lezer, zelfs een eeuw nadat het verhaal werd gepubliceerd, vanaf de eerste tot de laatste pagina zal boeien.
Joseph Conrad – Hart der Duisternis (1902), (Heart of darkness, vert. Bas Heijne) Poema pockets (L.J. Veen) 2005
Leestips
Een nachtmerrie-achtige tocht naar het hart van Arabië:
Thorkil Hansen – Het gelukkige Arabië
Kurtz in Birma:
Daniel Mason – De pianostemmer
Een Vietnamese Kurtz:
Viet Tanh Nguyen – De sympathisant
Gek worden in Afrika:
Robert Sedlack – Afrikaans Safaridagboek
Gek worden in verre landen:
Paul Theroux – De muskietenkust
Alex Garland – Het strand
Robert Stone – Schimmenbaai
E.M. Forster – A Passage to India
Malcolm Lowry – Onder de vulkaan
Harmen Lustig – De hemel is niet ver meer
De Amazone ontdekken:
David Grann – De verloren stad Z