De toren van de blauwe paarden
Een onbetrouwbare vertelster over de laatste oorlogsweken op een boerderij in Oostenrijk.
De einddagen van de oorlog waren een spannende tijd in heel Europa. Niet alleen omdat de Amerikanen Duitsland en Oostenrijk van bommentapijten voorzagen, maar ook omdat losgeslagen soldaten zomaar op je deur konden kloppen. Zoals bij het Oostenrijkse boerengezin Leithner, die, niet ver van Linz, hun boerderij nog overeind kon houden.
Vijf dochters telt het gezin. Maar ook het meisje Nelli was er sinds 156 dagen ingetrokken. Er werd gedacht dat zij de 13-jarige dochter was van Donau-Zwaabse ouders die omkwamen tijdens een bombardement. Nelli zelf weet niets meer. Zegt ze. Ze komt uit Reschitz bij Timişoara, in het Banaat. En ze is de verteller in dit boek.
Nelli is geïnteresseerd in de verhalen die de boerin haar vertelt over martelaren. En ze observeert en ze luistert. Zoals naar Laurenz, de broer van de boer die ook op de boerderij woont, die bijvoorbeeld de lerares van de meisjes vergelijkt met luchtafweergeschut. Ze schrijft gebeurtenissen op, alleen dan wel met een eigen interpretatie. Zo geeft ze aan het verhaal over de niet verdronken Rudi twee versies. Ook het verhaal over de niet opgehangen Amerikaanse piloot kent twee eindes. Het is aan de lezer om een versie te kiezen, maar ik denk dat Nelli in haar kinderlijke verlangen en haar fascinatie voor martelaren en heiligen, gewoon een gelukkig einde verzon.
Het is een klein, maar heel rijk verhaal. Juist door Nelli als verteller te gebruiken, lijkt het ritme geduldig, maar er gebeurt erg veel in die oorlogsweken van 14 maart tot 1 april 1945. Het boerengezin heeft een zoon in de oorlog, die nog steeds niet is teruggekeerd. Laurenz weet hier meer van, maar dat gegeven komt in het allerlaatste hoofdstuk op geniale wijze terug, wanneer Nelli nog één gelukkig einde beschrijft. Er komt een vluchteling op de boerderij: Michail. Wanneer deze man in eerste instantie niet wil zeggen waar hij vandaan komt, helpt Nelli hem door haar geboortestreek op te geven. De jongeman is een kunstschilder en heeft een langwerpig pakket bij zich, dat lichter is dan een pantservuistpakket: een opgerold schilderij.
Michail is genoodzaakt zijn verhaal te vertellen wanneer drie Duitsers hun intrek in de boerderij nemen. Ze terroriseren het gezin en onderwerpen Michail aan een kruisverhoor, die ook zijn kunst moet tonen. Michail blijkt abstracte kunst te maken; kunstkenners zullen meteen aan de Russische schilder Kasimir Malévitch denken.
En zo is dit iets over de honderd pagina’s tellende boek gevuld met een verhaal dat rijk is aan gebeurtenissen, oorlogsgruwelen en menselijk handelen. De 13-jarige vertelster probeert op originele wijze het drama te temperen, waardoor het boek eerder aandoenlijk is. Wegens zijn compactheid komt het boek nog beter tot zijn recht, wanneer het een tweede keer wordt gelezen. Er zit zoveel in. Behalve het verhaal over het schilderij van Michail. Dat is maar deels verteld.
De Duitse schilder Franz Marc zette samen met de Russische schilder Vasili Kandinsky in 1912 de kunstvereniging Der Blaue Reiter op. De leden hiervan worden gezien als de voorlopers van de moderne kunst. In 1913 schilderde Franz Marc het schilderij Der Turm der blauen Pferde, dat het paradepaardje van Der blaue Reiter werd en op menige internationale tentoonstelling was te zien. Het pronkstuk raakte aan het eind van de Tweede Wereldoorlog zoek. De laatste bezitter van het werk was Hermann Göring…
De Oostenrijkse Paulus Hochgatterer is naast schrijver gespecialiseerd in kinderpsychiatrie. Die wetenschapskant draagt bij aan het aandoenlijke, doch geloofwaardige karakter van Nelli, die zich niet herinnert wie ze was en zich dapper door de narigheid van de oorlog slaat. Liegen is haar manier om te overleven. De dag dat mijn grootvader een held was is een klein juweeltje, dat schittert tussen de literatuur over de laatste oorlogsdagen.
Paulus Hochgatterer – De dag dat mijn grootvader een held was (Der Tag, an dem mein Großvater ein Held war, vert. Gerrit Bussink) Wereldbibliotheek 2018
Leeslinks
Oostenrijk en de oorlog:
John Wray – De rechterhand van de slaap
Romans over het einde van WO II:
Arno Geiger – Onder de Drachenwand
Uwe Timm – De ontdekking van de curryworst
Uwe Timm – Icarië
Anthony Doerr – Als je het licht niet kunt zien
De oorlog gezien door kinderen:
Amos Oz – Panter in de kelder