Een familie van ontheemden
Vrolijke Engels/Russische familieroman over ex-pats in het Chinese Harbin rond de Russische revolutie.
Terwijl de wereld wederom kanten kiest in oorlogen die nog niet van iedereen zijn, terwijl vluchtelingen hun leven riskeren voor een nieuw bestaan, was het een grote eeuw geleden ook al een hoop heen en weer gereis door de wereld dankzij wapengekletter. Wanneer de Russisch/Engelse schrijver Wiliam Gerhardie nog had geleefd (1895 – 1977), had hij vast weer een Georges Hamlet Alexander Diabologh gecreëerd die als globetrotter door de wereld zou stampen terwijl hij achteloos wereldleiders, legers en hun conflicten had afgedaan als oorlogstuig.
Militairen
In zijn boeiende roman De polyglotten uit 1925 (dat als zijn meesterwerk wordt beschouwd), steekt Gerhardie met veel plezier de draak met militairen en oorlogen. Je zou het niet zeggen, maar ook hoofdpersoon en verteller Georges is een militair, en wel een kapitein. Hij heeft de Eerste Wereldoorlog met gemak overleefd en wordt vervolgens in dat jaar van de vrede, 1918, ingezet in de Engelse missie die de Wit-Russen moet helpen het hoofd te bieden aan de Bolsjewieken tijdens de Russische revolutie.
Veel lijkt deze militaire missie niet te betekenen voor Georges. Het is belangrijker zijn jonge nichtje Sylvia het hof te maken. Zij is de dochter van zijn tante Teresa Vanderflint, die met haar man voor de Eerste Oorlog uit Diksmuiden (België) vluchtte en nu in het Verre Oosten woont, eerst in Tokio en vervolgens in Harbin. Het verhaal rond vijftigduizend verdwenen bontmutsen spreekt boekdelen en de militaire burelen in Vladivostok kunnen zo uit een verhaal van Kafka komen. Uiteindelijk weet Georges een buitenpost van het leger te vestigen in Harbin en kan zo in het huishouden van zijn tante meedraaien, wat steeds meer bevolkt raakt met berooide en verre familieleden uit Rusland en uitgeweken militairen zoals Kapitein Negodjaev, zijn vrouw en dochter Natàsja.
Harbin
Harbin, ik had er nog nooit van gehoord en raakte ook een beetje verward omdat het verhaal in China speelt, maar wat er over de de stad in het verhaal doorschemert had net zo goed Den Haag kunnen zijn. Harbin werd in 1898 door de Russen gesticht toen ze bezig waren met de aanleg van de Trans-Mantsjoerische spoorweg. Het centrum voor de administratie en ingenieurs groeide uit van een Russische enclave tot een stad, waar rond 1918 vooral wegens de revolutie veel Wit-Russen hun heil zochten. Een stad van migranten en vluchtelingen. Op wat Chinese bedienden na, bestond er weinig sociaal verkeer tussen de migranten en de Chinezen.
Eline Vere
Eline Vere zou geen gek figuur slaan in het huishouden van tante Teresa. Ze heeft wel iets weg van Sylvia, allebei op zoek naar de liefde. Ook Eline liet zich verleiden door haar excentrieke neef (Vincent). Die met zijn losse levensstijl makkelijk voor Georges zou kunnen doorgaan. Sylvia is een stuk stabieler dan Eline en grijpt in ieder geval wel haar kans met haar neef. Onder het oog van haar moeder die zo haar eigen plannen heeft. In beide romans wordt de schijn van sociale tradities hooggehouden en spelen familiebijeenkomsten een rol. Maar daar houdt de vergelijking tussen de romans Eline Vere en De Polyglotten wel mee op. Niet alleen spelen ze in verschillende werelddelen en tijden, maar ook de medekarakters zijn totaal verschillend. Louis Couperus schreef met Eline Vere een zedenschets, die heel braaf afsteekt tegen de zeden die William Gerhardie heeft beschreven in De Polyglotten: een bundeling van gekke karakters, de een die een niet uit te houden stank ontwikkelt bij het scheren, een ander die zijn handen niet kan thuishouden en er menig liefje op nahoudt, een man die zich voordoet als de aartshertog Ferdinand van Oostenrijk en weer een ander die almaar dezelfde klaagzinnen deponeert bij tante Teresa. Maanzieke mensen. Personen die een klap van de tijd hadden gehad, Harbin zat er vol mee.
Georges krijgt er in ieder geval geen genoeg van om de vrolijk stemmende rariteiten te beschrijven, of vreemde karaktertrekken die eindeloos worden herhaald. Zelf dreigt hij ook wel eens over de streep te gaan, maar alles waar Georges zich zondig aan maakt is een zekere verveling. Hierdoor is hij een kleurrijk personage geworden, een losbol die zelfs oorlog niet serieus neemt en zich ook niet zo snel laat inperken door de liefde.
Polyglot
“Een polyglot is iemand met een hoge graad van taalbeheersing in verschillende talen” (Wikipedia). De roman wordt inderdaad bevolkt met ex-pats waarvan de meesten meerdere talen spreken. Georges is in Japan geboren, maar zijn ouders zijn Engels en hebben hem opgevoed in Rusland. Zijn verre voorvaderen komen uit Finland en Italië. En zo zitten er heel wat gekruiste nationaliteiten in het boek, de meesten met in ieder geval één lijn naar het machtige oude Russische rijk. Veel uit welvarende families die alles kwijtraakten in de revolutie. William Gerhardie was ook polyglot: hij had Engelse ouders, maar werd geboren in St. Petersburg, waar hij een Duitse school bezocht. Later voltooide hij zijn opleiding in het Engelse Oxford.
Naast de onderhoudende perikelen die spelen in het huishouden van tante Teresa, is deze roman ook interessant dankzij de plek van handelingen: het eventjes heel internationale Harbin. Toen de Japanners Harbin onder de voet liepen, vluchtten de meeste niet-Chinezen onder andere naar Shanghai, een indertijd internationale stad (voordat ook daar de Japanners terreur zaaiden), die in de literatuur flink tot de verbeelding sprak, zoals het succesvolle Het keizerrijk van de zon van J.G. Ballard. Het is een tijdsbeeld van het Verre Oosten, toen Europeanen en andere nationaliteiten over de gehele wereld zwalkten, op zoek naar handel of veiligheid.
Gerrit Komrij
Het verhaal wordt vooraf gegaan door een schrijven van Gerrit Komrij: Vingerhoed inkt in zee van bloed, uit Verzonken boeken (1986). Volgens Gerrit Komrij staat De Polyglotten onterecht niet in het rijtje wereldklassiekers, net zoals hij probeert te achterhalen waarom William Gerhardie een nagenoeg onbekende schrijver is in Nederland. Het boek bevat een schat aan citaten en “is even ontheemd en babylonisch als de personen die erin rondwaren. “
De polyglotten is een heerlijke wereldroman vol cynisme over de overmoedige mens die zich staande probeert te houden in de woelige baren van de geschiedenis. Een vermakelijke familieroman, maar ook beslist een anti-oorlogsroman. Wat dat betreft is dit boek in een juiste tijd vertaald in het Nederlands. Opdat ook De polyglotten kan toetreden tot de wereld van bekende klassiekers. Het boek zou trouwens ook niet misstaan in het rijtje bekende familieromans, zoals De Buddenbrooks van Thomas Mann of De Wertheimers van Sylvia Tennenbaum.
William Gerhardie – De polyglotten (The Polyglots, vert. Harm Damsma en Niek Miedema, inleiding: Gerrit Komrij), Van Maaskant Haun 2023
Leestips:
Ex-pats in Shanghai:
J.G. Ballard – Het keizerrijk van de zon
Kazuo Ishiguro – Toen wij wezen waren
Bo Caldwell – Het verre land van mijn vader
Een Nederlandse zedenroman:
Louis Couperus – Eline Vere
Net voor de Russische revolutie:
Vladimir Zjabotinski – Afscheid van Odessa
Ex-pats bestookt met humor:
Edgar Hilsenrath – Fuck America
Grootse familieromans rond oorlogstijden:
Thomas Mann – De Buddenbrooks
Sylvia Tennenbaum – De Wertheims