De zelfmoord van de hoofddroekdraagsters
Indrukwekkende Turkse roman over Turkije op zoek naar een eigen identiteit.
De Turkse dichter Ka, die in Frankfurt zijn draai en poëzie niet kan vinden, besluit na de begrafenis van zijn moeder in Istanbul af te reizen naar Kars, een ver afgelegen, voormalige Armeense stad in het Noordoosten van Turkije.
In Kars staan verkiezingen voor de deur, die lijken gewonnen te gaan worden door een radicaal Islamitische partij. Er zijn meisjes die weigeren hun hoofddoekjes af te doen, terwijl dit verplicht is op school. Een golf van zelfmoorden onder die meisjes teisteren de stad. Dit zijn de onderwerpen waarover Ka een artikel wil schrijven voor een krant in Istanbul. Hij ontmoet er echter een oude medestudente, die nog net zo mooi is als vroeger en Ka wordt verliefd.
De sneeuw die begon te vallen tijdens zijn reis er naartoe, weet niet meer van ophouden. Het stadje raakt geïsoleerd. Een theatermaker profiteert van de situatie en pleegt een coup. Ka wordt een speelbal van zowel de voor- als tegenstanders.
Terwijl in de vorige, meestal historische romans van de Turkse schrijver Orhan Pamuk de thema’s versluierd aanwezig zijn, speelt zijn zevende roman in de hedendaagse tijd en erin neemt hij geheel open stelling in zijn politieke meningen.
Het belangrijkste thema van de schrijver is het zoeken naar een balans van Turkije tussen oost en west, tussen een moderne maatschappij en een islamitische achtergrond. De problemen van mensenschending, de Koerden en de grote invloed van de militairen in Turkije maken zo’n zoektocht naar een eigen identiteit alleen maar moeilijker, net als het tegenwoordig wereldwijde probleem van de opkomst van radicale moslimpartijen.
Toen het Ottomaanse Rijk ten onder ging en Kemal Atatürk in 1923 het Turkse rijk stichtte, werden zijn inwoners gedwongen het gezicht naar het moderne westen te wenden. Staat en religie werden gescheiden, de Arabische taal vervangen door een modern schrift, het islamitische culturele erfgoed werd weggestopt. Volgens Orhan Pamuk ligt daar een grote fout. Een volk kan nu eenmaal zijn geschiedenis niet zomaar uitvlakken. Zijn nieuwe identiteit zal een mix moeten worden van zowel zijn geschiedenis als de nieuwe invloeden.
In Sneeuw reist de hoofdpersoon Ka naar het ver afgelegen Kars, dat dicht bij de brandhaard van het Koerdengebied ligt en voorheen een bloeiende Armeense stad was. De gebouwen zijn stille getuigen van de geschiedenis.
Het stadje wordt beziggehouden door verdeelde meningen over de staat en de islam. Wie vind je belangrijker: God of de staat? Het probleem uit zich in de zelfmoorden van hoofddoekdraagsters. Zelfmoord is bij de islam verboden. En wanneer je je daar aan bezondigt, dan is dit een teken dat je niet meer gelooft. Omgedraaid: wanneer je atheïst bent, mag je wel zelfmoord plegen.
Dit vraagstuk over geloof en het blindelings volgen van staatsopdrachten is het kernpunt van het boek. De roman zet aan tot erover nadenken, want Orhan Pamuk pretendeert niet dat er zo makkelijk oplossingen aangedragen kunnen worden. Orhan Pamuk is op de eerste plaats schrijver. Hij draagt zijn politieke kritiek uit via zijn romans, soms op een haast satirische wijze, zonder echt partij te kiezen.
Ka is dan ook een hoofdpersoon die van het ene uiterste naar het andere uiterste gaat. Zijn ‘nee’ kan in een uur veranderen in ‘ja’. Omdat hij in Duitsland woont beschuldigen alle mensen die hij in Kars ontmoet hem ervan dat hij atheïst is en hun armoedige stadje belachelijk komt maken. Doch Ka zegt steeds vaker dat hij ervan overtuigd is dat diep in zijn binnenste het geloof in God aan het ontbranden is. Om zijn huid te redden of meent hij het gevoel echt te ontwaren? Zijn enige belang is gelukkig te worden met zijn geliefde Ipek en daarvoor smeert hij iedereen stroop om de mond.
Ka krijgt ook nog op de meest vreemde plekken of momenten mysterieuze ingevingen van gedichten die hij, alsof iemand hem deze dicteert, zo neer kan pennen. Zo komt het dat Ka zich steeds steviger in zijn schoenen voelt staan, dat zijn acties steeds riskanter worden en zijn voorkomen steeds arroganter.
Andere belangrijke karakters in het verhaal zijn Ipek en Kadife, dochters van de heer Turgut, Nicep, leerling van de imamschool die de eerste islamitische sciencefiction schrijver wil worden, Indigo de terrorist, tot Sunay, de theatermaker die een coup gaat plegen als kunstuiting. Live vanuit een theater wordt een toneelspel op de plaatselijke tv uitgezonden dat uitmondt in een spel van realiteit. Waarna Sunay voor enige dagen de macht in handen heeft in het ingesneeuwde Kars. Tot de wegen weer open zullen gaan en de staat orde op zaken zal stellen. Journalist Serdar loopt in zijn krant vooruit op de gebeurtenissen. Zijn opdrachtgevers dicteren wat de avond zal gaan brengen.
Al deze kleurrijke personages maken het Ka niet makkelijk tijdens zijn verblijf van drie dagen in het besneeuwde Kars, waar hij alles op alles zet om Ipek mee naar Frankfurt te krijgen.
De in 1952 in Istanboel geboren schrijver Orhan Pamuk heeft al veel grote literaire prijzen in de wacht gesleept met zijn vorige romans, waarvan de meest recente Ik heet Karmozijn is. Een historische thriller à la Umberto Eco over een miniatuurschilder in Istanbul ten tijde van de 16de eeuw. Zijn liefde voor cultuur en geschiedenis en zijn uitgesproken meningen over de staat Turkije zorgen voor een zeer rijke inhoud van zijn romans. Met Sneeuw heeft hij waarschijnlijk al zijn andere boeken overtroffen. Niet alleen heeft hij in de roos geschoten met de actuele inhoud, de stijl van het boek is een waar meesterwerk. De sfeer in Kars doet soms Kafkiaans aan, Ka is te vergelijken met het hoofdkarakter van De idioot van Dostojevski.
Ik sluit mij aan bij de slotzinnen van Michaël Zeeman in zijn recensie van Sneeuw in de Volkskrant van 13 November 2003: “Sneeuw is de belangrijkste roman uit de moderne Turkse literatuur, nu al, en de belangrijkste roman die wij, in Europa, nu kunnen lezen. Alles waar Euro-vorsers en multicultureel dramaturgen zich het hoofd over breken, komt aan de orde, slim, genuanceerd, bewogen, geestig. Maar het is bovenal een meeslepend mooi geschreven boek.”
Orhan Pamuk – Sneeuw (Kar, vert. Margreet Dorleijn & Hanneke van der Heijden) De Arbeiderspers, 2003
Leestips
Van dezelfde schrijver:
De nachten van de pest
De vrouw met het rode haar
Het nieuwe leven
Het museum van de onschuld
Istanbul
De heer Cevdet en zonen
Ik heet Karmozijn
De ondergang tegemoet in Turkije;
Tomas Lieske – Nachtkwartier
Romans van een andere Turkse politiek geëngageerde schrijver:
Ahmet Altan – De secretaris
Ahmet Altan – Ik zal de wereld nooit meer zien
Stil protest:
Ismail Kadare – Het dromenpaleis
Over een Russische man die alles doet om zijn geliefde te krijgen:
Fjodor Michailovitsj Dostojevski – De idioot
Een Istanbul-thriller:
Perihan Magden – Moord op de boodschappenjongens