Een boek om stil van te worden
Amerikaanse familieroman over een jongetje dat zijn vader verliest bij de aanslag op het WTC, New York.
Oskar Schell is 9 jaar. Op zijn visitekaartje kun je lezen wat Oskar tot nu toe in de wereld interesseert. Hij is: “uitvinder, sieradenontwerper, amateur entomoloog, francofiel, veganist, origamist, pacifist, slagwerker, verwoed amateur-astronoom, computerdeskundige, verzamelaar van zeldzame munten, vlinders die een natuurlijke dood zijn gestorven, miniatuurcactussen, Beatles-memorabilia, halfedelstenen en nog veel meer.”
U begrijpt dat er nu geen jongetje voor u staat dat u op elke straathoek zou kunnen tegenkomen. Jonathan Safran Foer heeft met Oskar Schell een nu al berucht nieuwe roman-personage gecreëerd. Pietluttige recensenten schrijven dat Oskar nooit negen jaar kan zijn met al zijn wijsheid en gevatheid. Zij vergeten dat literatuur een kunst van creëren is. Harrie Potter is toch ook niet op de werkelijkheid gebaseerd?
Misschien stoort het hen dat dit jongetje die de stad New York op zijn eentje verkent en die de dood van zijn vader probeert te verwerken, direct gelieerd is aan de grootste terreurdaad van onze moderne tijd: de aanslag op het World Trade Centre op 11 september 2001. Deze ramp die de wereld een ander aanzien gaf, was heel reëel en beïnvloedde niet alleen het fictieve leven van Oskar Schell.
Jonathan Safran Foer is echter geen geschiedschrijver, maar een romanschrijver. Hij gebruikt wel degelijk de wereldgeschiedenis om zijn romans gestalte te geven, maar is meer geïnteresseerd in het klein menselijk leed dat eeuwenlang in een familie kan doorklinken.
Deze jonge Amerikaanse schrijver (1977) maakte een indrukwekkend entree in de literaire wereld met zijn eerste roman Alles is verlicht waarin een Amerikaanse schrijver op zoek gaat in de Oekraïne naar de vrouw die eens het leven van zijn opa heeft gered van jodenvervolgers.
Niet zozeer de inhoud maar vooral zijn vernieuwende stijl maakte veel indruk. Er werd dan ook halsreikend uitgekeken naar zijn volgende boek. Dat absoluut niet teleurstelde: Extreem luid & ongelooflijk dichtbij kan gelden als een nieuw meesterwerk in de moderne literatuur.
Het heeft veel gemeen met Alles is verlicht. Want Oskar Schell is niet de enige die een hoofdrol krijgt in Foer’s nieuwe roman. Ook zijn opa en oma, Thomas Schell en Oskar’s grootmoeder, hebben een grote rol in zijn nieuwe roman, net als grootouders ook prominent aanwezig zijn in Foer’s eerste roman. Krijgt Oskar te maken met de ramp in New York, Oskar’s grootouders zijn overlevenden van het bombardement op Dresden (Duitsland), in 1945.
Alles is verlicht heeft heel veel humor in zich. Het heeft talrijke, bijna hilarische scènes, en zo zijn vele pagina’s van Extreem luid & ongelooflijk dichtbij ook. Maar het is een beeld van een huilende clown. De zeer gevatte, vroegwijze Oskar begint zijn zoektocht naar alle New Yorkse inwoners met de naam ‘Black’ omdat hij zijn vader mist die is omgekomen tijdens de WTC-ramp. Er is hem iets vreselijks overkomen, wat hij op zijn eigen eigenwijze manier probeert te verwerken.
Ook zijn opa en oma zijn door de geschiedenis getekend. Zijn opa heeft na de bombardementen op Dresden, waarbij hij zijn familie en zijn geliefde Anna heeft verloren, langzaam maar zeker zijn spraak verloren. Het gevolg is dat hij nog steeds met briefjes communiceert. Oskar’s oma, de zus van Anna, heeft ook haar familie verloren, maar betaalt daar bovenop een niet geringe prijs voor de teloorgegane liefde tussen haar zus en Thomas Schell, Oskar’s opa.
Gebruikte Foer in zijn eerste roman vooral zeer originele vondsten op taalgebied, in Extreem luid & ongelooflijk dichtbij gebruikt hij ook nog eens typografische kunst om zijn verhaal kracht bij te zetten. Niet alleen curieuze foto’s uit Oskar’s rariteitencabinet, maar ook de briefjes van Oskar’s opa, de brieven van zijn oma en zelfs de lege bladzijdes van haar dagboek sieren dit mooi uitgegeven boek. De laatste serie foto’s van een vallende man uit het WTC, die je als je de bladzijdes flippert als een film kunt afspelen, vormen het einde van een zeer indrukwekkend verhaal.
Hoofdthema van het boek is het verwerken van het verlies van een geliefde. Thomas Schell doet dat op dramatische manier, wat waarschijnlijk niet de beste was, maar hij kon nu eenmaal niet anders. Zijn kleinzoon, net geconfronteerd met zijn eigen drama, is ook op weg naar een eigenaardige rouwverwerking.
Om zo’n algemeen thema in de literatuur op zo’n originele en ontroerende manier te verwerken, daar moet je veel voor in je mars hebben. Om de impact van de aanslag op het WTC op zo’n individuele, doch wereldomvattende manier weer te geven door deze indringende gebeurtenis in een boek te sluiten samen met het bombardement op Dresden en met de bom op Hiroshima, daar heb je inderdaad een klein jongetje voor nodig, die de wereld net begint te verkennen en die ziet dat de geschiedenis overal doorklinkt. Extreem luid wat vaak heel dichtbij komt.
Oskar uit de klassieke roman van Günter Grass Der Blechtrommel was ook een eigenaardig jongetje. Hij wilde niet meer groeien, sloeg net als de Oskar van Jonathan Safran Foer op een trommel (bij Foer een tamboerijn) en kon met zijn iele stemmetje glas breken. Hij liet de lezer de trieste gevolgen van de Tweede Wereldoorlog zien. Foer’s Oskar die met zijn tamboerijn door New York dwaalt, laat dan wel niet de gehele catastrofe in New York zien, maar de lezer heeft hiervoor geen beelden van Oskar nodig, die liggen waarschijnlijk nog te vers in ons geheugen. Oskar geeft je een reis langs soortgelijke drama’s in de moderne geschiedenis.
Extreem luid & ongelooflijk dichtbij is een meesterwerk dat niet alleen ontroert en indruk maakt. De rijke fantasie van Foer die alle kanten opspringt, wordt het meest geuit via Oskar. Maar ook de manier waarop Oskar’s grootouders een leven proberen te leiden, de dialogen of de manieren waarop ze gevoerd worden, zoals bijvoorbeeld hoe Oskar met zijn oma communiceert, ze zijn zo onderhoudend dat je als lezer niet snel uitgelezen raakt.
Het is een boek dat vol leven en ideeën zit. Vol spanning en ontroering. Vol humor en beelden. Het wordt stil wanneer je dit boek dichtklapt. Heel stil.
Jonathan Safran Foer – Extreem luid & Ongelooflijk dichtbij (Extremely Loud & Incredibly Close, vert. Gerda Baardman en Tjadine Stheeman), Anthos/Manteau, 2005
Leeslinks
Van dezelfde schrijver:
Hier ben ik
Alles is verlicht
De aanslag van het WTC in de literatuur:
Jay McInerney – Het goede leven
Nicolas Rinaldi – Tussen twee rivieren
Don DeLillo – Vallende man
Kinderen en rouw (of verdriet):
Jaap Robben – Zomervacht
James O’Neill – Verstoring
Mitch Cullin – Getijdenland
Kleine kinderen en oorlog:
Günter Grass – De blikken trommel
Jerzy Kosinski – De geverfde vogel
Ward Ruyslinck – Wierook en tranen
J.G. Ballard – Het keizerrijk van de zon
Amos Oz – Panter in de kelder
Over het bombardement op Dresden:
Kurt Vonnegut – Slachthuis Vijf
Over New York en de Empire State Building:
Michael Chabon – De wonderlijke avonturen van Kavalier & Clay