Noordpoolblues
Het verhaal van een omgekomen bemanningslid van Willem Barentsz in Nova Zembla.
Doden zijn allesweters. Geef ze de rol van verteller in een boek en ze dwalen alle kanten op in een verhaal. Ze zijn niet aan regels gebonden, waardoor hun woorden onderhoudende paden inslaan. Donald Niedekkers dode verteller in Waarachtige beschrijvingen uit de permafrost is een onbekend lid van de bemanning van de ‘Witte Swaen’, een schip dat tijdens een poolexpeditie in 1596/97 onder leiding van Willem Barentsz vast kwam te zitten in het ijs bij Nova Zembla, waarop de 16-koppige bemanning op het land moest overwinteren.
Deze zichzelf noemende dichter die de mannen tijdens de tocht een beetje moest bezighouden, was eigenwijs, hield zijn eigen leren hoed op in plaats van een wollen muts, werd verkouden en overleed op 27 januari 1597. Diep vanuit de bevroren sneeuw, vanonder diverse ijslagen, lukt het hem steeds beter te vertellen over hoe de tocht tot stand kwam en verliep.
De verteller heeft het zo te zien prima naar zijn zin in zijn ijsgraf; hij ligt er al ruim vierhonderd jaar. Af en toe heeft hij gezelschap van een ijsbeer, ook al ben ik er niet zeker van wat dat inhoudt. Hij vertelt over cartograaf en dominee Petrus Plancius, die kaarten verzamelde en zo dacht de wereld al te kennen voordat hij was ontdekt. Plancius zorgde ervoor dat Willem Barentsz een derde keer kon uitvaren, ervan overtuigd dat die de Noordoostelijke Doorvaart zou vinden, een snellere weg om in China te komen.
Door klimaatverandering komen de lagen ijs en sneeuw steeds meer in beweging, het borrelt en pruttelt rondom de verteller onder het ijs. De bewegingen creëren ruimte voor steeds meer herinneringen. Over zijn grootmoeder van wie hij de vertelkunst heeft geleerd. Over zijn vader, die in partijen hout handelde, maar tenslotte verdween in het onmetelijke Rusland. Ooit kreeg hij van zijn vader een ei, waarin een ei zat, en weer een ei tot wel negen eieren en wanneer je naar het laatste niet te openen ei luisterde, hoorde je zijn vader de bijl in het hout zetten, en vandaar kwam er een hele wereld naar boven.
Zo vertelt dit overleden bemanningslid over zijn jeugd, dromen, dadendrang en nieuwsgierigheid. Over hoe kaarten boekdelen spraken met hun fraaie tekeningen en aantekeningen. Kaarten – vooral die van vroeger, toen de grenzen nog lang niet vastlagen dankzij nog onbekende gebieden – zijn kunstwerken op zich en brengen vaak veel fascinerende informatie. Geen wonder dat er zoveel mensen het ruime sop kozen om de wereld te verkennen.
Niedekker heeft de drang en passie beschreven, die leidden tot deze gevaarlijke tochten. En vanuit het ijs beschrijft hij ook de winter waarin de bemanning moest vechten tegen ijsberen en voor warmte. Geen rechttoe rechtaan verhaal, maar een haast poëtische beschouwing over deze expeditie die pas beroemd werd toen de dagboeken van overlevende bemanningsleden werden gepubliceerd, het Behouden Huys werd opgegraven en allerlei parafernalia als curieuze spullen in diverse musea terechtkwamen.
Er zijn meerdere boeken over dit ijskoude avontuur geschreven, Reinier Oerlemans maakte er zelfs een 3-D film over (Nova Zembla, 2011). Het is moeilijk je voor te stellen hoe je daar nog iets aan kunt toevoegen. Donald Niedekker had de Noordpool al langer op zijn lijstje staan, als voer voor zijn literaire kunsten. Het resultaat is eigenzinnig, poëtisch en heel aantrekkelijk. Het verhaal zelf kende we al, maar Niedekker manoeuvreert zijn versie daar omheen, kleine details toevoegend, het barre ijs beschrijvend, opduikende walvissen, het Droste effect gebruikend, de sfeer, wat er aan vooraf ging en wat de wereld dreef alles te verkennen. Een prachtig staaltje vertelkunst en literatuur. Een boek om meteen weer opnieuw te lezen.
Donald Niedekker – Waarachtige beschrijvingen uit de permafrost, Koppernik 2022
Leestips
Van dezelfde schrijver:
Hier ben ik
IJsexpedities:
Christoph Ransmayr – De verschrikkingen van het ijs en de duisternis
Jon McGregor – Het woord voor rood
Wayne Johnston – De zeevaarder uit New York
Andrea Barrett – De reis van de Narwhal
Ontdekkingsreizigers:
David Grann – De verloren stad Z
Ilija Trojanow – De wereldverzamelaar
Doden aan het woord:
Yü Miri – Station Tokio Ueno
Maírtín Ó Cadhain – Onder de zoden
Robert Seethaler – Het veld
George Saunders – Lincoln in de bardo
Het terugtrekkend ijs:
Ilija Trojanow – Smeltend ijs
Thomas Wharton – IJsval
Een requiem:
Bart Koubaa – Een goede vriend