Jonathan Franzen – Vrijheid
Amusante avonturenroman in de nieuwe wereld van Amerika en een zedenroman in modernere tijd.
Vrijheid is een groot woord. Zeker in een land als Amerika waar vrijheid ooit hoog in het vaandel stond. Twee auteurs hebben deze Amerikaanse vrijheid centraal in hun totaal verschillende boeken staan: Jonathan Franzen hekelt in Vrijheid de tegenwoordige Amerikaanse maatschappij en Peter Carey zet de 19de eeuws Amerikaanse vrijheid, voor die tijd nieuw, af tegen de oude Franse aristocratie in Parrot en Olivier in Amerika.
Nadat eind 18de eeuw in Frankrijk de burgers de Revolutie uitriepen om de aristocratie om zeep te helpen en zodoende vrijheid te krijgen, gaat een nazaat van de Franse aristocratie een kijkje nemen in het Nieuwe Land, Amerika, om een totaal andere vrijheid te ontdekken. In Amerika tellen geen afkomst of mooie kastelen, je moet geld hebben, dan ben je iemand.
De jonge Olivier-Jean-Baptiste de Clarel de Barfleur de Garmont wordt door zijn moeder Parijs uitgestuurd, waar men vreest voor een nieuwe revolutie. Een vertrouweling van een vriend van haar, meneer Parrot, wordt meegestuurd naar Amerika om een oogje op haar zoon te houden. Parrot komt uit de Engelse arbeidersklasse, waar een Franse bon vivant hem oppikte, nadat zijn vader was gearresteerd in een illegale drukkerij. Olivier denkt dat Parrot een knecht is. Parrot, die ooit heel goed kon tekenen, denkt hier anders over. Hij is dan wel geen aristocraat, maar wel een heer die zijn grote liefde, de kunstenares Mathilde, niet in de steek wil laten en haar meesmokkelt naar Amerika.
In Amerika ontdekt de wereldvreemde Olivier de echte vrijheid: vrijheid van handel, vrijlating van slaven, een klasseloze maatschappij die alleen om geld draait, niet om afkomst. Dit was de grote vrijheid waar Amerika zich nog steeds op boogt. Jonathan Franzen schrijft in zijn boek Vrijheid hoe de keerzijde van die medaille er een eeuw later uitziet: er wordt geld verdiend over de ruggen van soldaten, men verdient geld onder het mom van de natuur redden en hoe het geld rolt in de popmuziekindustrie. Hoewel zijn nieuwste roman een grootse familieroman is, is het portret dat hij op de achtergrond schetst van het hedendaagse Amerika net zo belangrijk als het verhaal over Patty en Walter Berglund, hun kinderen Joey en Jessica en familievriend en popster Richard Katz.
Olivier is een ziekelijk moederskindje die nooit op eigen voeten heeft gestaan en dat nu opeens in het vreemde land van Amerika moet leren. De klassenverschillen tussen burgers en aristocraten zijn hem er met de paplepel ingegoten en zelfs wanneer hij het mooiste meisje van Amerika aan de haak heeft geslagen, met een vader die geld heeft, is hij bang voor het oordeel dat zijn moeder zou vellen over een meisje dat niet de verfijnde manieren van een Franse aristocrate heeft. Met Parrot heeft hij een haat-liefde verhouding: hij beseft dat hij hem nodig heeft, maar weigert in hem meer dan een bediende te zien. Parrot heeft in Amerika de vrijheid gevonden om zich niet meer te laten commanderen door een hogere klasse. Hoe vaak hij zich ook voorneemt om de dwaze Olivier in de steek te laten, hij kan het niet over zijn hart verkrijgen om deze Franse aristocraat in de Amerikaanse modder te laten zakken.
Terwijl Olivier gedwongen wordt afstand te nemen van de levenswijze van zijn ouders, nemen in het latere Amerika van Jonathan Franzen de hoofdpersonen vrijwillig afstand van hun ouders. Patty probeert al snel op eigen benen te staan en gaat er prat op niet om geld te geven, in tegenstelling tot haar vader en haar zussen, Walter trekt op een gegeven moment gedecideerd uit het bouwvallige motel van zijn ouders om aan zijn eigen leven te beginnen en Joey, de zoon van Patty en Walter, trekt al op zijn 16de in bij zijn vriendinnetje Connie, het buurmeisje, omdat zij niet meer welkom is in zijn huis. Jessica doet haar best om op geen van haar ouders te lijken.
Peter Carey’s visie op het 19de eeuwse Amerika doet sterk denken aan de Franse politicus Alexis de Tocqueville, een man wiens familie net zoals die van Olivier te lijden had onder de Franse Revolutie en die later naar Amerika ging om daar het leven te bestuderen. Net zoals Olivier poogt zijn bevindingen over Amerika te boek te stellen, maakte ook De Tocqueville notities tijdens zijn reis en publiceerde later zijn bevindingen in De la démocratie en Amérique.
Jonathan Franzen’s verhaal over het hedendaagse Amerika is op de schrijvers eigen visie gebaseerd: in zijn eerdere boeken, zoals Schokgolven komen milieukwesties en –schandalen al uitgebreid aan de orde. De perikelen in het Amerikaanse familieleven worden uitgebreid over de hekel gehaald in zijn succesvolle boek De correcties. En zo is de inhoud van Vrijheid niet echt nieuws voor de fans van Franzen.
Meer echter nog dan in De correcties laat Franzen zijn protest horen tegen de Amerikaanse maatschappij en opvallend genoeg hekelt hij zelfs milieuorganisaties die tegenwoordig ook big business zijn geworden. Ook heeft hij een andere stem gevonden om de familiebelevenissen te beschrijven: het leven van Patty en Walter Berglund wordt door meerdere stemmen verteld. Zo vertelt weliswaar Patty over zichzelf, maar wel in de vorm van een biografe. En krijgen buren en zoontje Joey uitgebreid de kans hun mening over Patty en Walter te ventileren.
Parrot en Olivier in Amerika is op lichtvoetige toon geschreven en beschrijft buiten de avonturen van Olivier en Parrot, het 19de eeuwse Amerika en New York, waarvan het toekomstige stadsplan zich langzaam uit de modder verheft. Het verhaal doet bij vlagen Dickiaans aan en is onderhoudend. Vrijheid is van een ander, zwaarder kaliber en heeft een beetje de nijging te uitgebreid te zijn. Terwijl De correcties nog behoorlijk vlot weglas, zijn de wegen die vooral Patty met haar gedachtenkronkels inslaat, niet altijd zo vlot en afgerond. Vrijheid wordt alom geroemd als dé Amerikaanse roman. Terecht, want ook al kan het boek je soms tegenstaan, het intrigeert ook mateloos. Wanneer je eenmaal met de Berglunds en Katz hebt kennisgemaakt, kun je niet anders dan het boek uitlezen. Parrot en Olivier in Amerika is een vrolijke kwinkslag naar het begin van de Amerikaanse geschiedenis, waar toen de vrijheid nog heel gewoon was.
Peter Carey – Parrot en Olivier in Amerika (Parrot and Olivier in America, vert. Hien Montijn), De Bezige Bij 2010
Jonathan Franzen – Vrijheid (Freedom, vert. Peter Abelsen), Prometheus 2010
Leestips
Van dezelfde schrijvers:
Peter Carey – Ver van huis
Peter Carey – Oscar en Lucinda
Peter Carey – Amnesie
Jonathan Franzen – De correcties
Jonathan Franzen – Schokgolven
Jonathan Franzen – De onbehaaglijkheidsfactor
Over het 19de eeuwse New York:
Beverly Swerling – Stad der dromen
Grote Amerikaanse zedenromans:
Johan Harstad – Max, Mischa & het Tet-offensief
Bret Easton Ellis – Minder dan niks
Jack Kerouac – Op weg
Jerzy Kosinski – Aanwezig
Cormac McCarthy – Geen land voor oude mannen
Jay McInerney – Bright Lights, big city
Jay McInerney – Het goede leven
Grace Metalious – Peyton Place
DBC Pierre – Vernon God Little
Philip Roth – De menselijke smet
Tom Wolfe – Het vreugdevuur der ijdelheid
Richard Yates – Revolutionary Road