Twee padden
Rouwverwerking in een gereformeerd gezin.
Het is niet altijd makkelijk om een boek uit te zoeken dat je wilt lezen. Regelmatig bekijk ik de lijsten van genomineerden (en winnaars) van de Booker Prize, waarop heel wat juweeltjes te vinden zijn. Het mocht dan ook van de Nederlandse daken worden geschreeuwd, toen de eerste Nederlandse schrijver de internationale Booker Prize won. En ook nog eens de jongste schrijver ooit. De ster van de toen nog redelijk onbekende Marieke Lucas Rijneveld schoot omhoog en haar prijswinnend boek – De avond is ongemak – vloog de winkels uit.
In zo’n tijd van ‘wat zullen we nu eens lezen’ besloot ik dit gelauwerde boek te lezen. In de pers waren zowel juichende als afkrakende noten te horen en ik moet zeggen dat er af en toe best wel wat genomineerde-Booker-Prize-boeken tegenvallen. Rijneveld echter deed mijn hart sneller kloppen: er zijn niet veel Nederlandse boeken die ik onder het hoofdstuk kwaliteitsliteratuur laat vallen, maar dit is er een.
De alter ego van Marieke, de tien-jarige Jas, groeit op in een gereformeerd gezin, een boerengezin met koeien, gewassen en alles wat je op een boerderij verwacht. Het noodlot slaat al snel toe: Jas’ oudere broer Matthies gaat schaatsen en komt niet meer terug. Hij is verdronken na in een wad te zijn gevallen. God kan dus iedereen zomaar wegnemen uit het leven, is de conclusie van Jas, waarop ze haar jas niet meer uittrekt, als extra bescherming tegen ziek worden: je wordt ziek en gaat dood en haar ouders konden echt niet nog een kind verliezen.
De ouders trekken zich steeds meer terug in zichzelf, wat Jas alleen maar angstiger maakt: wat als ook zij op een dag verdwijnen. Ook haar zus Hanna heeft haar eigen wereld, maar biedt van tijd tot tijd wel troost aan Jas en samen maken ze Het Plan. De overgebleven broer Obbe wordt opstandig en vindt steeds vaker wrede spelletjes, waar hij Jas heel gemeen in betrekt.
En zo is De avond is ongemak veel meer dan een ongemakkelijke avond: het hele leven lijkt wel ongemak. Het is duidelijk dat Jas niet goed in haar vel steekt. Ze is bang dat haar konijn Diewertje in de pan verdwijnt, dat haar ouders, net als haar broer, zullen verdwijnen, dat ze ziek wordt waarna de dood volgt. Er schijnen slechts even lichtpuntjes in het boek, zoals wanneer de dierenarts, een regelmatige bezoeker aan het gezin, Jas complimenten maakt. Ook al voelt de lezer dat daar meer achter steekt. Jas klampt zich aan de vreemdste dingen vast om toch maar wat houvast in het leven te hebben, zoals niet meer poepen, haar jas nooit meer uitdoen, twee padden, waarvan ze hoopt dat ze snel zullen paren, iets wat ze stiekem haar ouders toewenst.
Er zijn veel boeken over kinderen en rouwverwerking geschreven, waarin kinderen de weg een beetje kwijtraken. Dat is niet waarom dit boek zo’n grote prijs heeft verdiend. Het is de onbevangen manier waarop Rijneveld schrijft en haar bijna onderhoudende beeldtaal. Er zijn recensenten die juist over die beeldtaal vielen: iets te veel en bombastisch naar hun smaak. Mij beviel dat wel. Het straalt een kinderlijke frisheid uit, in schril contrast met de sombere inhoud. Want ook die somberheid in een gezin waar God te pas en onpas wordt ingezet, heeft Rijneveld feilloos weten te beschrijven. Haar verhaal trekt je mee de diepte in, zoals ook haar broer geen uitgang onder het ijs meer wist te vinden. De ouders verdwijnen steeds meer uit hun ouderrol, Hanna trekt zich steeds meer terug in haar eigen wereld en Obbe, de rebel bij uitstek, wordt steeds wreder. Hoe meer pagina’s er worden omgeslagen, hoe meer je je hart vasthoudt voor wat er nog meer staat te gebeuren.
In het interview ‘De tien geboden’ in Trouw, op de vooravond dat De avond is ongemak in Nederland verscheen (27 januari 2018), is goed te lezen hoeveel dit schrijnende verhaal autobiografisch is. Ook al is een dik gedrukte uitspraak van Rijneveld: “Fantasie is altijd mijn grootste overlevingsstrategie geweest.”, dit is vooral een schrijven geweest om haar jeugd te verwerken. Ik hoop dat Rijneveld met deze therapie tegen haar onzekerheden zal slagen en zal groeien in haar schrijverschap. Ze heeft een boek geschreven dat in meerdere opzichten, prijswinnend en literair, nu al tot de klassiekers van de Nederlandse literatuur behoort.
Marieke Lucas Rijneveld – De avond is ongemak, Atlas Contact, 2018
Leeslinks
Kinderen en rouwverwerking:
Jaap Robben – Birk
Alison Smith – Noem alle dieren
Reif Larsen – De verzamelde werken van T.S. Spivet
Jonathan Safran Foer – Extreem luid & ongelooflijk dichtbij
Jamie O’Neill – Verstoring
Mitch Cullin – Getijdenland
Emanuele Altissimo – Het licht van de nacht
Ouderen en verlies:
Mariana Leky – Dichterbij dan je denkt
Kjersti Annesdatter Skomsvold – Hoe harder ik loop, hoe kleiner ik ben
Het leven is niet gemakkelijk:
Sara Baume – Zevenduizend eiken
Erlend Loe – Naïef. Super.
Onzekerheid:
Elif Batuman – De idioot
HET BOEK KOPEN? STEUN DE LOKALE BOEKHANDEL