Geschiedenis herhaalt zich
Amerikaanse familieroman over een joodse familie in Frankfurt in de tijd van de twee wereldoorlogen.
Het zijn trieste tijden. Ik verblijf op Lesvos, waar de vluchtelingen in steeds grotere aantallen aankomen. Het leven is plotseling veranderd deze zomer: gesprekken gaan alleen nog maar over de laksheid van Europa, de aanpak van het probleem van de vluchtelingen, over de hulpverlening die hier door vrijwilligers wordt gedaan en het dalende aantal toeristen in een door crisis geteisterd Griekenland. Ik zit eigenlijk in een ramp die zich in slow motion ontvouwt.
Het is moeilijk om de gedachten een andere kant op te sturen. En daarom lees ik. Boeken vormen een goede afleiding en leiden je naar een andere wereld. Ze bezorgen je niet alleen een tijd waarin je kunt ontspannen, sommige boeken geven je ook inzicht in andere tijden, wat weer leerzaam is voor de tijd waarin je leeft.
De Nederlandse vertaling van de De Wertheims van Sylvia Tennenbaum werd twee jaar geleden uitgegeven. Deze zomer vond ik eindelijk tijd om het te lezen. Het is de semi-autobiografische kroniek van een rijke joodse familie in Frankfurt, rond de tijd van de eerste en tweede wereldoorlog. Status en jodenhaat zijn de twee grote thema’s. Lene, haar zus Emma en hun oom Edu zijn de belangrijkste karakters.
Beginnend met de geboorte van Lene leren we de familie kennen: Moritz, hoofd van het familiebedrijf, zijn vrouw Hannchen die jaloers is op de rijkdom van hun buren, de Rothschilds. Ze zijn gezegend met vijf zonen: Edu, die het bedrijf later overneemt en de familie op zijn eigengereide manier helpt, Jacob, het lelijke eendje die de familie zal mijden omdat hij onder zijn stand wil trouwen, flierefluiter Gottfried die na schande over zijn familie te hebben gebracht, verbannen wordt naar Amerika, Sigmund en de vader van Lene, Nathan.
Lene heeft twee broers, waarvan een met een Poolse Ostjüdin zal trouwen en de ander homo is. Lene’s zus Emma is wanhopig op zoek naar het ware geluk. Lene’s moeder Caroline krijgt steeds zwakkere zenuwen, Lene’s tante Eva heeft het communisme omarmd en Lene’s oom Elias bestiert een bij de kinderen zeer geliefde boekhandel. En dan zijn er nog meer tantes, ooms, neven en nichten.
Het wel en wee van de familie wordt met sprongen in de tijd gevolgd. Wat ik het meest fascinerende van het verhaal vond, was hoe de familie omging met de steeds verder oplopende spanningen betreffende de jodenhaat. Vooral aan het begin wordt gedacht dat alles politiek zal worden opgelost, zeker voor mensen met geld. Ze willen er niet aan denken dat de geschiedenis tot een akelig dieptepunt kan zakken en blijven in een toekomst in Duitsland geloven. Een deel van de familie zal zich uiteindelijk spreiden over de wereld: Israël, Zwitserland en Amerika. Maar er zullen ook familieleden zijn die weigeren zich te laten verjagen, tot aan het bittere einde toe.
Die veranderende tijden en een steeds groter wordende dreiging deden me denken aan onze tijd. Niemand gelooft nog in een oorlog. Maar dat de spanningen oplopen, de rijken zich verrijken, terwijl de armoede hard groeit en de onvrede toeneemt, is duidelijk. Rechts is weer in opmars, maar de meeste mensen geloven net als de Wertheims dat de boel zal loslopen.
Toch hebben we vandaag de dag te maken met de grootste vluchtelingenstroom sinds de Tweede Wereldoorlog, wat maakt dat de oorlog in Syrië ook een beetje onze oorlog is geworden. Het boek laat de teloorgang zien van een tijdperk waarin de rijken hun bevoorrechte positie verloren en populisme het voor het zeggen kreeg. Tegenwoordig hebben we amper nog klassenverschillen, maar zijn het huidskleur- en godsdienstverschillen die de kloven vormen en zo een rijke voedingsbodem bieden aan de groei van volksmennerij.
Nee, de wereld is er sinds de Wertheims niet beter op geworden. Maar wat het verhaal ons kan leren, is dat wanneer de geschiedenis een scherpe wending neemt, wij vroeg of laat ons veilig voelende leven zullen moeten aanpassen. Vluchtelingen zijn van alle tijden en wellicht stamt ieder van ons wel van een vluchteling. De meeste leden van de familie Wertheim hoefden geen dagenlange marsen te lopen om ergens een nieuw leven te kunnen beginnen. Duizenden anderen wel: voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Net zoals de nieuwe stroom vluchtelingen die vandaag de dag op onze deuren klopt.
De Wertheims is een boeiend verhaal, vlot geschreven en sterk in geschiedenis, een plezier om te lezen, zelfs in trieste tijden.
Sylvia Tennenbaum – De Wertheims (Yesterday’s Streets, vert. Josephine Ruitenberg & Emmy van Beest), Nieuw Amsterdam 2013
Leestips
Een andere Duitse familiesaga:
Thomas Mann – De Buddenbrooks
Over Thomas Mann zelf:
Colm Tóibín – De tovenaar
Wat er in Duitsland te lezen viel net voor de Tweede Wereldoorlog en wat we niet lezen in De Wertheims:
Erich Kärstner – Naar de haaien
Alfred Döblin – Berlin – Alexanderplatz
Over Duitse immigranten in New York:
Ulla Lenze – De drie levens van Josef Klein
Edgar Hilsenrath – Fuck America. Bronsky’s bekentenissen
Dé Hongaarse familieroman:
Péter Estherházy – Harmonia Caelestis
Per achtbaan door een familiegeschiedenis uit Kroatië:
Miroslav Krleza – De Glembays