Het betoverende Smyrna
Griekse roman over een moeder en dochter in Smyrna die rijk werden dankzij heksenmiddeltjes.
Eind 19de eeuw trok Maria’s oud-oudtante Eftalía vanaf het platteland naar Smyrna (het huidige Izmir) waar ze in de armoede belandde. Met haar dochter Katina en een nichtje dat wees was, viel het niet mee om te overleven. Daar kwam verandering in toen ze ontdekten dat Katina bepaalde krachten had waarmee ze niet alleen vooruitzag, maar met de nodige middeltjes mensen kon betoveren.
Eftalía en Katina waren een stel felle tantes die het leven om hen heen naar hun hand probeerden te zetten. Met in hun gevolg een hele rits familieleden en vriendinnen bekokstoofden ze de ene streek na de andere. Het is niet zo dat ze de hele dag als vrouwen in een harem lui achterover leunden, want ook toen er geld was, konden ze geen seconde stilzitten. Eftalía bekwaamde zich in het maken van schoonheidsmiddeltjes waarmee ze eigenlijk al een geheel eigen imperium had kunnen opbouwen. Toen Katina eenmaal toegang had tot de zakelijke wereld omdat haar eerste man tabak verhandelde, leerde ze er met haar vrouwelijke charmes alles van en wist ze dankzij de Turkse taal en haar vooruitziende blikken, alle handel tot een groot succes te maken.
Het verhaal speelt in de overgang van de 19de eeuw naar de 20ste eeuw in Smyrna waar Grieken, Turken, Armenen, Joden en nog veel meer kleinere bevolkingsgroepen in die tijd woonden en waar langzaam de moderne tijd haar intrede deed. Elektriciteit werd geïntroduceerd, de paardenkoetsjes maakten plaats voor auto’s en de stad werd steeds rijker dankzij een levendige handel met onder andere West-Europa.
De sfeer die het bruisende Smyrna ooit uitademde weet de Griekse schrijfster Mara Meimaridi mooi te verbeelden. Ze schrijft over het dagelijks leven, het leven op straat en de winkels die er waren in de verschillende wijken van Smyrna. Ook haar beeld van ‘heksen’ uit die tijd doet ongekunsteld aan. Geen mysterieuze samenkomsten en bezemstelen, maar vrouwen die dankzij een helderziende gave en kruidenmiddeltjes mensen ‘betoveren’.
De goeie oude tijd (voor de Grieken) in Smyrna en het onderwerp van hekserij spreekt zo tot de verbeelding dat het boek een regelrechte bestseller is geworden. Zowel in Griekenland als in Turkije. Het verhaal werd zo populair dat er een boek verscheen met recepten voor de schoonheidsmiddeltjes van Eftalía, je de tarotkaarten kunt kopen die Katina gebruikte, je naar een heksenacademie kunt en tenslotte is er naar het boek een populaire televisieserie gemaakt. In Griekenland, welteverstaan. In Turkije is het boek wel goed verkocht, maar na een jaar besloot de regering opeens wet nr. 301 toe te passen: belediging van de Turkse Staat. Naast de Turkse schrijvers Orhan Pamuk en Elif Shafak die een aanklacht aan hun broek kregen omdat ze de genociden tegen de Armeniërs ter sprake brachten (dankzij internationale druk is de aanklacht tegen Orhan Pamuk ingetrokken), wordt nu ook de Turkse uitgever van De heksen van Smyrna aangeklaagd wegens belediging van de staat Turkije, omdat de Turken in het boek als arm en vies worden beschreven.
Natuurlijk ben ik geheel voor de vrijheid van het woord en vind ik het schandalig dat in Turkije schrijvers, journalisten en uitgevers regelmatig worden vervolgd omdat ze hun eigen mening uiten. Het was mij echter wel opgevallen dat Mara Meimaridi in De heksen van Smyrna de internationale samenleving wel erg zwart-wit heeft ingevuld: de Turken worden in het verhaal alleen maar als vies en arm afgeschilderd. Het is zelden dat er een aardig woordje af kan voor de Turken (en trouwens ook niet voor de joden). Het enige Turkse persoon van betekenis in het boek is Attarte, de oude heks.
Naast het verhaal dat niet zo lekker wegleest en de zwart-wit visie op een culturele samenleving is er ook nog de Nederlandse vertaling. Ik vind de dialogen voor een verhaal dat in het vroeg 20ste eeuwse Smyrna speelt, veel te populair. Bovendien staat het boek vol kromme zinnen en wat mij het meest stoorde was het taalgebruik. ‘Snikkel’, ‘rampetampen’ en ‘facie’, om maar eens wat woorden te noemen. Het kan best zijn dat Mara Meimaridi met een achterbuurttaal de afkomst van de beide hoofdkarakters Eftalía en Katina wilde accentueren, maar om dan in de vertaling zulke woorden te gebruiken vind ik geheel misplaatst voor het verhaal. Zou iemand het ooit in zijn hoofd halen om in een vertaling van een verhaal van Charles Dickens deze woorden te gebruiken?
Al met al is het een geruchtmakend boek, dat voor liefhebbers van echte literatuur of mensen die verhalen in een historische context willen lezen best wel kan tegenvallen. Een populair boek over interessante onderwerpen, meer kan ik er niet van maken.
Mara Meimaridi – De heksen van Smyrna (I máyisses tis Smyrnis, vert. Hero Hokwerda) Wereldbibliotheek, 2006
Leeslinks
Over een mythologische ‘heks’
Madeline Miller – Circe
Boeken die spelen rond dezelfde tijd in het Ottomaanse Rijk:
Louis de Bernières – Vogels zonder vleugels
Panis Karnezis – De doolhof
Jeffrey Eugenides – Middlesex
Artonia Arslan – Het huis met de leeuweriken
Over het oude leven in Istanbul:
Orhan Pamuk – Istanbul
Een fascinerend boek over tovenaars in Engeland:
Susanna Clarke – Jonathan Strange & Mr. Norrell