Profeet of duivel
Hongaarse roman over een mislukte communistische gemeenschap.
In de noordelijke, Scandinavische landen is ‘s winters het daglicht zo schaars dat je sombere boeken zou verwachten. Gek genoeg komen de donkerste boeken echter uit Oost-Europa, alsof ze ook daar maar weinig daglicht zien. Meestal betreft het dan boeken die over het zware leven onder het communisme vertellen.
Zoals de boeken van de Hongaarse schrijver László Krasznahorkai (geboren 1954), die er een handje van heeft om bedrukkende sferen los te laten op niet al te vrolijke onderwerpen. Satanstango, zijn eerste roman die in 1985 uitkwam, is een verhaal over een werkkolonie waar de regen bijna onophoudelijk uit de hemel blijft stromen, het land tot een zompig, modderig moeras makend.
Profeet of charlatan
Dat is lang niet alle triestigheid. Ooit gedwongen tot samenwerking is deze gemeenschap jammerlijk mislukt en zijn de meeste mensen vertrokken, terug naar de stad. De huizen vallen steeds meer uit elkaar. Het handjevol mensen dat deze bouwsels nog overeind houdt vormt een bonte verzameling van elkaar wantrouwende mensen. Ze zitten aan elkaars vrouwen, een zwakzinnig meisje zwerft door de kletsnatte straten met haar gedode kat in de armen, de dokter zit thuis voor het raam om de boel te bespieden, drie zussen trachten in een vervallen molen een hoerenhuis te imiteren, de pálinka (Hongaarse sterke drank) vloeit rijkelijk en de mannen spreken niets dan kwaad over elkaar.
Dan komt er het nieuws dat er een zeker heerschap op weg is naar het dorp: Irimiás, een doodgewaande man, die kennelijk toch niet was gestorven en nu het dorp komt redden. Hij zou in het gezelschap zijn van zijn hulpje Petrina. De mensen zijn zo opgewonden dat ze in de van spinnen vergeven aftandse kroeg bijeenkomen en een liederlijk feestje houden. Ook al zijn ze bang dat deze profeet hun al het geld weer afhandig zal maken, de meesten willen liever geloven dat ze een gouden toekomst voor zich hebben onder leiding van deze welbespraakte charlatan.
Communisme
Hoewel niet echt genoemd, speelt dit verhaal in het communistische Hongarije, waar je in de jaren tachtig niet zomaar kritiek kon uiten op het regime. Dus schreef je in metaforen en bleef je bijvoorbeeld vaag over een collectieve boerderij, waar de Schmidts, Hálecs, Futakis en anderen waren achtergebleven. Zo kun je je ook neerbuigend uitlaten over het domme volk dat naar de pijpen van de dictators danst en zich laat gaan met wie er dan ook opstaat om het volk te leiden. Want wie is die Irimiás nou helemaal?
Modernisme
Krazsnahorkai is een schrijver die niet alleen zijn onderwerpen stevig inpakt zodat niemand op het eerste gezicht kan zeggen waar het boek echt over gaat, maar weet met soms behoorlijk lange meanderende zinnen de lezer lekker bezig te houden. Alinea’s ontbreken, zodat de woorden als een lavastroom over de bladzijden vloeien. Alleen de hoofdstukken geven de lezer even een adempauze, die in het eerste deel oplopend genummerd zijn, en in het tweede deel aflopend. Waar we tenslotte eindigen bij het begin. Zijn voluptueuze schrijfstijl werd vorige eeuw nog tot het modernisme gerekend. Dat wil niet zeggen dat de lezer het ook voor de kiezen krijgt. Integendeel: Krazsnahorkai heeft zo’n lage dunk van zijn karakters, die hij genadeloos laat lijden in bar slecht weer, dat het een behoorlijk vermakelijk verhaal is. De lange zinnen nemen de tijd om de lezer de scenes vaak uitvoerig uit de doeken te doen, waarbij de schrijver niet ver is om de draak met zijn karakters te steken.
De melancholie van het verzet
Men zegt dat deze eerste roman van de grote schrijver László Krasznahorkai toegankelijker is dan zijn andere zeven romans. Misschien dat hij zijn zinnen nog niet te ver weg laat lopen in Satanstango, zoals soms wel het geval is in bijvoorbeeld zijn meesterlijke roman De melancholie van het verzet (1989). Het verhaal is niet heel gecompliceerd en ook al spelen duisternis en somberheid een grote rol, het verhaal is doordesemt van sarcasme, zodat de lezer maar moeilijk kan meegaan in al die ellende en zich juist kan vermaken met al die groteske karakters.
Wanneer ambtenaren een stuk moeten omzetten in nette bewoordingen, een kwaadaardig verslag dat Irimiás over de personen van de verslagen gemeenschap heeft geschreven, voel je de hilariteit naar boven borrelen en heb je even het gevoel dat Krazsnahorkai je erin heeft geluisd met een verhaal over dit soort armetierige mensen. En zo zitten er meer addertjes onder het gras betreffende het waarheidsgehalte van dit uitstekende, onderhoudende verhaal.
László Krasznahorkai – Satanstango (Sátántangó, vert. Mari Alföldy), Wereldbibliotheek 2012
Leestips
Van dezelfde schrijver:
De melancholie van het verzet
Oost-Europese schrijvers met verborgen boodschappen:
Ludvík Vaculík – Cavia’s op proef
Karel Čapek – Oorlog met de salamanders
Józef Wittlin – Het zout der aarde
Donkere verhalen uit het Oosten:
Mircea Cărtărescu – Solenoïde
Attila Bartis – Rust
Nog een roman vol regen en somberheid:
Ismail Kadare – De generaal van het dode leger