De onbekende soldaat
Poolse roman over een spoorwegman die klaar wordt gestoomd voor de slagvelden van de Eerste Wereldoorlog.
Na de romans over de Tweede Wereldoorlog van de Poolse schrijver Szczepan Twardoch en de Kroatische schrijver Slobodan Snajder is het nu de beurt aan een Poolse roman die al in 1937 het licht zag. Ditmaal over de Eerste Wereldoorlog. Het zout der aarde van Józef Wittlin werd indertijd goed ontvangen, maar misschien trok het onderwerp aan de vooravond van een volgende wereldoorlog niet veel lezers: de roman belandde in een vergeethoekje. De heruitgave is in een nieuwe vertaling.
Twardoch en Snajder belichten in hun romans verschillende aspecten van de gruwelijke oorlog en het leed van de joden, in een stijl dat zeker een zwart randje heeft: Twardoch schrijft in zijn meesterlijke De Koning en het wat minder verrassende Het zwarte koninkrijk over de vooroorlogse joodse maffia en het grote joodse getto in Warschau. In De reparatie van de wereld neemt Snajder de lezer mee op een duizelingwekkende tocht dwars door het oude Europa en de strijdtonelen.
In Wittlins roman valt geen wapengekletter te horen en de sfeer van het verhaal is ondanks het naderende onheil op een prettige manier onderhoudend. Bovendien wordt het verhaal strak gehouden en is de hoofdpersoon een ware anti-held die met zijn verhaal hoog op de literaire lijst zou moeten staan. Het begint met de mobilisatie in 1914, waarin een spoorwegbeambte moet worden klaargestoomd voor de slachtvelden. Het is duidelijk dat Wittlin tegen de oorlog is en zijn verhaal een heerlijk satirisch kantje heeft meegegeven. Piotr Niewiadomski, een zogenaamde Hoetsoel, een van de vele bevolkingsgroepen die Polen toen rijk was, is een heel simpele ziel. Dat blijkt al snel uit hoe hij de keizer van het almachtige Habsburgse rijk aanbidt en het een erekwestie vindt om onder de wapenen geroepen te worden. Hij kan schrijven noch lezen en hangt de aankondiging van de oorlog dan ook ondersteboven.
Hij verlaat zijn baan en armtierige, halve woning om in Hongarije te worden getraind voor de oorlog. De kazerne is gevuld met soldaten uit alle windstreken, rangen en standen. Dat ongeregeld zootje moet zo snel mogelijk worden omgetoverd tot een gehoorzamende eenheid. Deze taak is toebedeeld aan de model-militair Bachmatiuk, die de mannen met harde hand zal drillen. De vrijheid wordt steeds meer ingeperkt en de aankomende soldaten wordt het vuur stevig aan de schenen gelegd. Piotr krijgt wel zijn bedenkingen over de hele gang van zaken, maar hij maakt nu eenmaal deel uit van het keizerlijke leger en daar legt hij zijn hele eer en geweten in.
Wittlin laat de gruwelijke oorlog op meesterlijke wijze langzaam dichterbij sluipen, waarvoor hij bijbelcitaten gebruikt en zelfs de Griekse goden niet ongemoeid laat. Veelal via Piotr die de treinen nakijkt waarin troepen worden vervoerd en met lede ogen aanziet hoe langzaam het betrouwbare spoorboekje wordt ondermijnd. Tot hij de zo felbegeerde brief krijgt, van de keizer, met een oproep voor het leger en hij het grote avontuur tegemoet gaat.
Hoe het afloopt met Piotr Niewiadomski zullen we nooit weten. Het zout der aarde was als eerste deel van een trilogie al gepubliceerd, toen de joodse Wittlin besloot met zijn gezin te vluchten en alwaar tijdens een mislukte inscheping de twee volgende delen in de Middellandse Zee belandden. Later, goed en wel in Amerika geïnstalleerd, lukte het hem niet de twee laatste delen te herschrijven.
Wat eeuwig zonde is, want deze roman smaakt naar heel wat meer: niet alleen zullen we nooit weten of de simpele Hoetsoelse Piotr zich verder zal ontwikkelen als groots romanpersonage, we zullen ook de lichtelijk spottende en fraaie bewoordingen van Wittlin missen, gezien hij daarna geen roman meer heeft gepubliceerd. Dit is een grootse, tijdloze oorlogsroman.
Józef Wittlin – Het zout der aarde (Sól Ziemi, vert. Dirk Zijlstra), Wereldbibliotheek 2020
Leestips
Anti-oorlogsroman:
Alexander Lernet-Holenia – Het blauwe uur
Kurt Vonnegut – Slachthuis Vijf
Over de Eerste Wereldoorlog:
Alice Winn – Door het grote vuur
Stefan Hertmans – Oorlog en terpentijn
Daniel Mason – De wintersoldaat
Polen en de wereldoorlogen:
Szczepan Twardoch – De Koning
Szczepan Twardoch – Het zwarte koninkrijk
Chaos op de Balkan:
Slobodan Snajder – De reparatie van de wereld
Drago Jančar – Die nacht zag ik haar
Bestsellers die enkele jaren voor Het zout der aarde uitkwamen (1929 en 1931):
Alfred Döblin – Berlijn–Alexanderplaats
Erich Kästner – Fabian, het verhaal van een moralist (de ongecensureerde versie werd in 2013 gepubliceerd als Naar de haaien)