Het lijden van de jonge Coetzee
Autobiografische roman van de Zuid-Afrikaanse schrijver over zijn ‘jongeman-jaren’ in Londen.
Het is dik in de jaren zestig wanneer John de sprong waagt van het hem benauwende Zuid-Afrika naar een van de Walhallah’s van de kunst: Londen. Parijs, wat misschien nog meer een stad voor kunstenaars is, durft hij niet aan. Hij krijgt de Franse taal niet onder de knie, hoezeer hij ook zijn best doet. John heeft wiskunde gestudeerd aan de universiteit van Kaapstad en deze studie geeft hem de kans om bij IBM aan de slag te komen. Het is nog het tijdperk dat computers mondjesmaat kamerbreed staan opgesteld en de functienaam programmeur net is uitgevonden. John heeft een baan, een kamer en te eten. Maar hij wil kunstenaar worden en de tijd die hem rest nadat hij zich uit de IBM-gebouwen heeft bevrijd is karig. Bovendien weet John niet hoe hij zijn kunstenaarschap moet aanpakken: hoe ziet het leven van een kunstenaar eruit? De grootste kunst wordt geboren uit lijden, maar John wil niet net als zijn vader een mislukkeling worden. Hij moet een muze vinden, maar John loopt nog steeds in zijn Zuid Afrikaanse kloffie, terwijl de jongens en meisjes in Londen er allemaal even hip uitzien. Hij moet zichzelf blijven, zo redeneert onze kunstenaar in dop, en doet geen concessies aan zijn uiterlijk. Wel leest hij heel opzichtig zijn favoriete dichtbundels in de metro: misschien valt er zo wel een speciaal meisje op hem. De meisjes waar hij kortstondige relaties mee heeft zijn niet speciaal en boeien John voor geen centimeter. Zijn literaire held was lange tijd Ezra Pound, maar nu vindt hij ook troost in de werken van schrijvers en poëten als Joseph Brodsky, Ford Madox Ford, Robert Motherwell en Samuel Beckett. Al snel komt de jonge John er achter dat het in het koude Londen moeilijk zoeken is naar een literair leven dat zijn dromen hem voorspiegelen.
Mooie autobiografische roman van de Zuid-Afrikaanse schrijver J.M. Coetzee. Het is een vervolg op Jongensjaren waarin hij vertelt over zijn jeugd in Zuid-Afrika waar zijn seksuele driften ontwaakten en zijn politieke bewustzijn kennismaakte met de Zuid-Afrikaanse problematiek. Reeds toen had John al de droom eens schrijver te worden. Jongensjaren eindigt waar de schrijver ongeveer 13 jaar is.
Het vervolg begint wanneer John ongeveer 20 is en hij naar Londen vlucht. Zowel voor de politieke ontwikkelingen in Zuid-Afrika als voor de verstikkende liefde van zijn moeder. In Londen probeert hij zijn vaderland helemaal af te zweren en begrijpt niet dat zijn moeder niet wil inzien dat hij het liefst helemaal geen contact meer zou willen hebben met zowel het Afrikaanse land als zijn familie. Toch is de meest favoriete krant van John het dagblad dat de meeste nieuwtjes over Zuid-Afrika geeft en smelt zijn ziel wanneer hij eindelijk weer Zuid-Afrikaans praat.
Een ander probleem is zijn zoektocht naar het kunstenaarschap. Hoe word je kunstenaar als je wiskunde hebt gestudeerd en je een baan als computerprogrammeur hebt? Het is voornamelijk het onzekere en onhandige karakter van John die hem weerhoudt in de kunstenaarswereld terecht te komen. Zijn zoektocht blijft steken in boeken, boekhandels en bibliotheken. In zijn dromen bouwt hij aan de regels om kunstenaar te worden: een kunstenaar moet lijden en hij moet een prachtige vriendin hebben die hem inspireert. Kunstenaars die aan de drank en de drugs zijn, die moet hij niet, hij volgt liever het voorbeeld van de niet-bohémien schrijvers zoals T.S. Eliot of Franz Kafka. John lijdt reeds, al weet hij nog niet of hij dat als positief of negatief moet opvatten. Feit is dat hij ver verwijderd is van het Afrika dat in zijn hart sluimert, dat hij zijn muze maar niet tegenkomt en vrienden maken in het kille Londen lukt hem al evenmin.
Wanneer de eenzame John IBM verlaat omdat hij zich daar niet op zijn plek voelt en niet achter de Amerikaanse normen staat, komt hij bij een ander computerbedrijf te werken waarvoor hij de magische Engelse hoofdstad moet verlaten om aan de 7090 (een computer) te werken. Gelaten laat hij zijn leven zijn loop nemen en verhuist naar een provinciestadje. Hij raakt daar echter zo gebiologeerd door de grote machine en zijn werkzaamheden die hij indirect voor de Engelse defensie uitoefent, dat zijn schrijversaspiraties in de verdrukking komen. Pas wanneer hij schoorvoetend een vriendschap sluit met zijn Indiase collega Ganapathy, die doordat hij aan heimwee lijdt heel slecht eet, pakt John zijn kunst en lijden weer op. Dan is hij 24 en de weg naar het kunstenaarschap is nog lang.
Het boek is een prachtig portret van de onzekere jaren voor de echte volwassenheid: grote dromen koesteren in de wereld waarin je je eindelijk vrij mag rond bewegen. Alleen leidt de ontdekking van de realiteit vaak tot botsingen en innerlijke strijd. Het is geen vrolijk boek, maar ook weer niet zo somber als de beroemdste van alle Bildungsromans Die Leiden des jungen Werthers van Goethe (18de eeuw). Portret van een jongeman is eerder een olijke knipoog naar het kunstenaar- en schrijverschap, vol met vermakelijke cliché’s die worden toegeschreven aan de Groten uit de Kunst.
Tenslotte weten we dat het met John niet slecht afloopt: net zoals de computers niet meer zijn weg te denken uit onze maatschappij, is J.M. Coetzee niet meer weg te denken uit de internationale literaire wereld. Misschien moeten we weer enige romans lang wachten om te lezen hoe deze Zuid-Afrikaanse schrijver zich uiteindelijk naar de top heeft geschreven, maar dat zullen dat aantal romans wachten zeker waard zijn.
J.M. Coetzee – Portret van en Jongeman (Youth, vert. Peter Bergsma), Cossee, 2002
Leestips
Van dezelfde schrijver:
De Pool
Jongensjaren
Dierenleven
Wachten op de barbaren
De oude vrouw en de katten
De dood van Jezus
De beroemdste Bildungsroman:
Goethe – Het lijden van de jonge Werther
Een moderne Franse Bildungsroman:
Michel Houellebecq – Elementaire deeltjes