Een gevallen vrouw
Zuid-Afrikaanse roman over twee zussen, bewerkt, aangevuld met een toegevoegd hoofdstuk en een nawoord door J.M. Coetzee
Er zijn wel eens van die boeken die je handen doen jeuken om ze over te schrijven. Niet veel mensen durven zo’n project aan: iemands werk kapen om het te verbeteren valt niet altijd in goede aarde. De Zuid-Afrikaanse schrijver J.M. Coetzee heeft het echter aangedurfd om een boek, dat nooit werd voltooid door de schrijfster, een nieuw leven te geven: het te verbeteren en een afsluitend hoofdstuk aan het verhaal toe te voegen.
Een onafgemaakte roman
Het gaat over de roman Van Man tot Man, geschreven door de Zuid-Afrikaanse schrijfster Olive Schreiner (1855 – 1920): een vrijdenkster, socialiste, feministe en anti-raciste, die vooral bekendheid kreeg met haar roman uit 1883, The Story of an African Farm (Op een hoeve in Afrika). Ze publiceerde nog talrijk ander werk, maar schreef wel veertig jaar aan de roman Van Man tot Man. Ze bleef echter steken in haar ideeën, waardoor ze nooit een punt achter het verhaal kon zetten. Het werd na haar dood in 1926 (onvoltooid) gepubliceerd door haar man Samuel Cronwright-Schreiner
Coetzee durfde dit project aan uit bewondering voor Olive Schreiner, maar vooral uit frustratie dat zowel de schrijfster zelf, als haar man niet erkenden dat delen van deze roman briljant zijn. Coetzee gaat ook zo ver om Schreiners man te verwijten dat hij bij de publicatie van Van Man tot Man in 1926 niet veel verbeteringen, correcties en inkortingen heeft ingevoerd.
Het opleuken van een roman
Coetzee gaf de filosofische stukken, waarin vooral de ideeën van de schrijfster een uitlaatklep vonden, de schuld om het verhaal te veel op te houden, net zoals sommige zoetsappige delen waarin kinderen speelden, of te vrouwelijke zaken die ook wel eens uitbundig uit de doeken werden gedaan. Hij heeft veel geschrapt.
Coetzee is ook duidelijk in zijn oordeel over de schrijfstijl van Schreiner die op sommige plekken te saai overkwam en die hij daarom wat heeft opgeleukt. En tenslotte heeft hij het laatste hoofdstuk zelf geschreven, inclusief dialogen in het Afrikaans (een taal die Schreiner niet goed sprak). Een totaal afwijkend einde van wat de schrijfster zelf voor ogen had.
Een dramatisch leven
Van man tot man gaat over twee zussen in de negentiende eeuw, die op een boerderij opgroeien ergens in de Kaapprovincie. Het is de Victoriaanse tijd waarin de rijken zich uitspattingen konden veroorloven, maar het gros van de mensen, zowel op het platteland als in de stad, bleef steken in een puriteinse levensstijl, gedicteerd door godsdienst, oude geloven en tradities.
Rebekah is de oudste zus, die steeds vrijer de wereld tegemoet treedt, zonder echter te veel grenzen over te gaan. Zij trouwt met Frank en verhuist naar Kaapstad. Haar jongere zusje Bertie is gek op de boerderij en het land eromheen. Ook bij haar roept de liefde, alleen loopt haar eerste avontuur met Cupido niet goed af. Het resultaat is dat ze nergens wortel kan schieten: niet op de boerderij, noch in Kaapstad, noch in Londen. Ze leidt een dramatisch leven.
De zussen zijn elkaars uitersten: Rebekah is de verstandige die haar lot beziet en er het beste uit probeert te halen. Wanneer ze de echte liefde ontmoet, weet ze echter niet hoe ermee om te gaan. Bertie, wars van godsdienst, is vanaf het begin gehavend, maar probeert er telkens weer het beste van te maken. Het geluk lacht haar af en toe toe en dan kleedt ze zich in de mooiste jurken met wapperende linten. De tegenstellingen in haar leven tussen goede en slechte tijden zijn dan ook groot.
Een kookpot van kolonisten en lokale bevolking
De roman geeft een sfeervol beeld van het negentiende eeuwse Zuid-Afrika: een kookpot van veelal Engelse kolonisten en lokale stammen. De schitterende natuur doet je meermaals watertanden, maar het is vooral het sociale leven waarin Schreiner is geïnteresseerd. Hoe de verhoudingen lagen tussen de witte en zwarte bevolking, de een de baas spelend, de ander het hoofd buigend. Hoe de boerderijen leefden met de hulp van een legertje zwarte mensen, die het werk op het land en in huis deden.
Fascinatie voor hoeren
Maar Van man tot man gaat vooral over de positie van de vrouw, die zich teveel moet schikken naar de man. Olive Schreiner wilde dan ook dat vrouwen mondiger werden en niet zo snel in een maatschappelijk hoekje konden worden getrapt. Ze was gefascineerd door hoeren en heeft er meerdere bezocht om hun verhaal te horen. In Rebekah legde ze haar meer filosofische gedachten, over een rechtvaardiger wereld waarin mannen en vrouwen gelijk konden zijn, net zoals huidskleur er niet toe zou doen. Bertie, met een meer rebels karakter, kreeg het spannendste en dramatische deel van de roman toebedeeld.
Een klassieker met een nieuw leven
Van man tot man is uniek omdat het door een andere schrijver herschreven is. Decennia lang schreef Olive Schreiner in brieven naar vrienden en familie over haar ideeën voor het boek, zoals hoe ze de zussen wilde neerzetten en naar welk einde het verhaal ging. Wat tenslotte heel veel interessante informatie geeft over deze roman. Coetzee schrijft in een uitgebreid nawoord meer over zijn beweegredenen en over de geschiedenis van deze roman ‘in wording’, die hij zo graag een kans op voltooiing wilde geven.
Het is een onderhoudende roman geworden waarin drama de boventoon voert, met allerlei sociale stromingen als ondertoon. Een Victoriaanse roman met zelfs een beetje Londen, maar vooral over het koloniale leven in Zuid-Afrika. Coetzee heeft het verhaal prettig gestroomlijnd, de vaart blijft er in en de meningen van de schrijfster springen er uit. Ik neem aan dat dat belangrijk zou zijn geweest voor Olive Schreiner. Ze mag trots zijn op deze schrijver, die haar klassieker nieuw leven heeft ingeblazen.
Olive Schreiner – Van man tot man (From Man to Man, vert. Peter Bergsma en Anna Helmers-Dieleman. Bewerkt, aangevuld met een toegevoegd hoofdstuk en een nawoord door J.M. Coetzee) Uitgeverij Cossee 2025
Leestips
Leven op een Afrikaanse boerderij:
Damon Galgut – De belofte
Alexandra Fuller – We gaan niet naar de hel vannacht
Eben Venter – Dans aan het einde van de dag
Meer van J.M. Coetzee:
De Pool
De dood van Jezus
De oude vrouw en de katten
Wachten op de barbaren
Portret van een jongeman
Dierenleven