Een spiegel voor Afrika
Malinese roman over de geschiedenis van een fictieve Afrikaanse staat.
De onvermijdelijkheid van geweld is zo’n boek dat een heel verhaal met zich meesleept, zonder dat je er één letter in hebt gelezen. De Malinese schrijver Yambo Ouologuem (1940 – 2017), die in de jaren ‘60 in Parijs studeerde en werkte, won met Le devoir de violence in 1968 de belangrijke Franse Prix Renaudot en was hiermee de eerste Afrikaanse schrijver die deze prijs ontving. De euforie duurde slechts enkele jaren, waarin hij steeds vaker werd bekritiseerd wegens plagiaat, met als grootste aanklager de Amerikaanse schrijver Graham Greene, die in Ouologuems boek passages uit zijn roman It’s a battlefield herkende. Yambo Ouologuem was door alle kritiek zo teleurgesteld dat hij naar zijn land terugkeerde en zich nooit meer meldde aan het literaire front.
Eerherstel
Dit is echter een boek met magische krachten. Heb je er eenmaal van geproefd, dan laat het boek je niet meer los. Wat de Senegalese schrijver Mohamed Mbougar Sarr kennelijk overkwam. Zijn roman De diepst verborgen herinnering van de mens gaat over de zoektocht naar een Afrikaanse schrijver, die in zijn ogen het ultieme boek over Afrika had geschreven. In werkelijkheid gaat dit boek over De onvermijdelijkheid van geweld en de schrijver ervan: Yambo Ouologuem. Mbougar Sarr’s boek won in 2021 de prestigieuze Franse Prix Goncourt en ook hij was een eerste Afrikaanse schrijver die deze prijs ontving. Misschien dat zijn boek de uitgeverijen hebben wakker geschud: De onvermijdelijkheid van geweld werd in meederde talen opnieuw uitgegeven, waarop de discussies over Ouologuem’s plagiaat weer opvlamden. Deze keer echter met een pleidooi voor eerherstel.
De Liberiaans-Nederlandse schrijver Vamba Sherif heeft bij de Nederlandse uitgave een nawoord geschreven, waarin hij zijn zoektocht naar Yambo Ouologuem beschrijft. En zijn leeservaring, die ik met hem deel. De eerste keer dat we begonnen te lezen, viel het boek tegen. Te intens en te veel geweld, het stond Sherif tegen en ook ik sloeg het boek om dezelfde reden dicht. Maar zoals net gezegd: eenmaal een stuk ervan gelezen, laat deze roman je niet los. Wat ook Sherifs ervaring was, want enige tijd later doken we beiden opnieuw met frisse moed in dit gewelddadige verhaal, dat nu zo kleurrijk en overrompelend overkwam dat al het bloedvergieten en andere ellende mythische proporties kregen, en het verhaal nu meer verwant voelde met wrede verhalen uit de Griekse mythologie.
De witte man
De onvermijdelijkheid van geweld is de geschiedenis van de fictieve Afrikaanse staat Nakem aan de rivier Yamé, dieeeuwenlang werd geleid door een dynastie van Saïfs, die met ferme hand het land door middeleeuwen en kolonisatie leidde, oppermachtig en wreed. Het boek begint met het ontstaan en de legendes, totdat we aankomen bij de tijd dat de witte man probeerde de macht te breken. Dan worden allerhande krijgers verzameld om met vervaarlijke dieren en gezegende wapens het land te verdedigen en neemt het bloedvergieten en de slavenhandel ondraaglijke vormen aan.
De witte man (Duitsers, Engelsen, Nederlanders, en, in Nakem vooral, Fransen) was toen echter niet meer weg te slaan uit Afrika, maar Saïf gaf niet op. Hij wist met sluwe hand het volk bij zich te houden, ook al werden de missiescholen steeds populairder en mochten gezegende zonen zelfs in Frankrijk gaan studeren.
De schrijfstijl schakelt hierbij over naar meer individuele verhalen, zoals over de slaaf gemaakte Kassoumi die verliefd werd op Tambira, een verhaal dat zoals alle verhalen in dit met bloed doordrenkte boek, niet goed zal aflopen. Evenmin als met een aantal administrateurs, gouverneurs en andere witte notabelen, waarvoor Saïf geraffineerde moordcomplotten beraadde, zonder zelf in beeld te komen. Er is het verhaal over Kassoumi‘s zoon Raymond, die in Frankrijk mocht studeren, er overvallen werd door de Tweede Wereldoorlog en met een witte vrouw terugkeerde naar Nakem. Er is het hallucinerende verhaal over de gek geworden lijfeigene Sankolo. Of over de Duitse historicus Srobelius, die oude Afrikaanse maskers zo populair in West-Europa maakte, dat Saïd een fortuin verdiende aan oud gemaakte nieuwe maskers. Verhalen te over in deze bontgekleurde roman, een Jeroen Bosch schilderij waardig.
Een rasechte griot
In 1984 verscheen Ségou, een groots driedelig epos van Maryse Condé, schrijfster en professor literatuur uit Guadeloupe, over de opkomst en ondergang van het machtige Bambara rijk, dat zich ooit uitstrekte waar nu het land van Yambo Ouologuem ligt en waar Nakem naar is gemodelleerd: Mali. Ook in dit verhaal kunnen we lezen over het massale geweld, de invloed van de islam en de uitgebreide handel in slaven, lang voordat de witte mensen zich ermee kwamen bemoeien.
Yambo Ouologuem heeft dezelfde onderwerpen, ook al schrijft hij over een fictief land. Maar zijn beschrijvingen van geweld, volksgeloven, machtsmisbruik en een zeker sarcasme zwermen over de pagina’s in verschillende stijlen, van droge verslagen tot flamboyante dialogen. Die mengeling van stemmen en stijlen vormt één van de krachten van het boek. Yambo Ouologuem vertelt als een rasechte Afrikaanse griot over geschiedenis, zingt de loftrompet over de leiders of beschrijft onbewogen de zoveelste verkrachting of martelpraktijk. Het boek zindert van het bloedvergieten, maar laat ook niet veel over van de onderdrukkers, leiders zowel als sjamanen. Het is één grote pot nat, dat chaotische Afrika waar kolonisten doorheen marcheerden als slierten vermicelli, waar een mensenleven niet veel waard lijkt, maar wat toch ademt, lief heeft en zingt.
Een spiegel voor Afrika
In 1968 vond Yambo Ouologuem het nodig om Afrika een spiegel voor te houden. Een blinkende spiegel, vol fascinerend leven. Een ballet van moordpartijen, machtsvertoon, slavenhandel, magische krachten, bezeten lijfeigenen en erotische scènes, die eindigt met een beschaafde schaakpartij tussen een bisschop en Saïf. Alsof Afrika bij zinnen is gekomen. Maar de onvermijdelijkheid van geweld is er helaas nog niet geweken.
Yambo Ouologuem – De onvermijdelijkheid van geweld (Le devoir de violence, vert. Martine Woudt en Gertrud Maes, nawoord: Vamba Sherif) Jurgen Maas 2023
Leestips
Geïnspireerd door het boek:
Mohamed Mbougar Sarr – De diepst verborgen herinnering van de mens
Een andere saga rond Malinees grondgebied:
Maryse Condé – Ségou
Chaotisch Afrika:
Abdulrazak Gurnah – Hiernamaals
Toekomstig Afrika:
Namwali Serpell – De rook die dondert
Volksverhalen uit Afrika:
Paul Lomami Tshibamba – Ngando
Een ander boek uit Mali:
Amadou Hampâté Bâ – In het voetspoor van de vertellers