Een AI-sprookje
Amerikaanse roman over vrienden, techniek en een Polynesisch eilandje.
Vrij spel is een rijke roman waarin verschillende verhaallijnen om aandacht vechten: de vriendschap tussen twee studievrienden, de carrière van een techno-reus, de teloorgang van een gekleurde jongen die te veel van zichzelf vraagt, het leven van een duikster en de toekomst van een Frans Polynesisch eilandje.
Makatea
Het eiland in kwestie is het bestaande koraaleiland Makatea in het zuidelijke deel van de Grote Oceaan. Uiteindelijk verzamelen de hoofdpersonen van het boek zich op dit eiland en vindt de ontknoping van het verhaal er plaats. De mijnbouw om fosfor te winnen, die daadwerkelijk op het eiland plaatsvond van 1917 tot 1964, speelt een rol in het verhaal. De bewoners herinneren zich maar al te goed hoe ze, nadat de mijnen waren gesloten, in de steek waren gelaten op hun eilandje vol littekens van de mijnbouw. Nu ligt er weer een aanvraag om een nieuwe industrie op het eiland te vestigen.
Hoe afgelegen het eiland ook is, ook hier doet AI zijn intrede in de vorm van een computerprogramma die alle vragen van de tientallen bewoners kan beantwoorden, vooral wanneer het over de plannen gaat voor de bouw van drijvende, autonome steden op zee.
Twee vrienden
AI is de specialiteit van Todd Keane, een soort kruising tussen Steve Jobs, Mark Zuckerberg en Elon Musk. Met zijn social media platform Playground is hij onvoorstelbaar rijk geworden. Terwijl hij vecht tegen een oprukkende vorm van dementie (dementie met Lewy-lichaampjes) kijkt hij terug op zijn leven en vooral op de vriendschap met zijn studiegenoot Rafi Young, een zwarte jongen die uit een arm nest kwam, terwijl Todd als rijkelui’s jongetje opgroeide.
Vooral voor Rafi spelen de sociale verschillen en huidskleur. Toen bleek dat Rafi over een behoorlijk stel hersens beschikte, kreeg hij van zijn ouders mee dat hij in alles de beste moest worden, om maar te bewijzen dat ook arme zwarte mensen iets konden bereiken. Het leverde hem een knetterend minderwaardigheidscomplex op, dat regelmatig de vriendschap tussen hem en Todd in de weg stond. Maar de aftakeling van de vriendschap begon pas echt toen Rafi verliefd werd op Ina Aroita, een eilandmeisje uit de Stille Oceaan.
De duikster
Tenslotte is er Evelyne Beaulieu die van haar passie duiken haar beroep maakte en als vrouw moest knokken om een plek in verschillende wetenschappelijke projecten te krijgen. Dankzij een van haar boeken wilde Todd als kind op de bodem van de oceaan wonen. Zijn passie voor de oceanen moest het later echter afleggen tegen zijn fascinatie voor computers. Het karakter van Evelyne is losjes gebaseerd op de Amerikaanse duikster Sylvia Earle. Met haar 92 jaren woont Evelyne op Makatea waar ze een boek over de oceanen hoopt af te maken. Zij is een van de inwoners die zal moeten stemmen op welke toekomst de atol wil. Net als Rafi en Ina, die met hun twee kinderen ook deel uitmaken van de kleine bevolking van het eiland.
Spelletjes en utopieën
Maar het is vooral het verhaal over de vriendschap tussen Todd en Rafi die de dienst uitmaakt in het boek. Over hun jaren van hard studeren en de wereld ontdekken, waarin spelletjes spelen hun passie werd. Eerst was het schaken, vervolgens speelden ze nachtenlang het Aziatische bordspel go. Ze waren gewaagd aan elkaar, zelfs toen Todd het programmeren van computers ontdekte en Rafi de boekenwereld. Terwijl Todd steeds dieper de computerwereld indook, sloeg Rafi een meer filosofisch en poëtisch pad in. Door het lezen van de Russische filosoof en utopist Nikolaj Fjodorov raakte hij bijvoorbeeld geïntrigeerd door hoe je de dood ongedaan kon maken.
Utopieën sluipen rond de randen van het verhaal. Er zijn de ideeën van Todd en Rafi en er is het project van woonmodules voor autonome steden op zee. Het Amerikaanse bedrijf dat dit wil uitvoeren heeft de verlaten haven van Makatea uitgekozen als basis voor de uitvoering van het plan, waar de modules kunnen worden gebouwd. De bewoners, bij wie de uitbuiting van hun eiland door de fosfaatmijnen nog vers in het geheugen ligt, aarzelen of dit goed of slecht zal gaan uitpakken voor hun eiland, ondanks alle mooie beloften.
Verleden en toekomst
Richard Powers’ boeken draaien veelal rond hedendaagse wetenschap en techniek. In Vrij spel staat de technische wereld tegenover de natuur, koloniale uitbuiting tegenover vrijheid en toekomst is er nauw verweven met het verleden. Todd en Evelyne kunnen terugkijken op een rijk leven, ook al zit het verval er diep ingebakken: Todd zal de breuk met Rafi nooit vergeten en Evelyne is getuige van de aftakeling van de oceanen en de zeeën. Todd doet een poging het verleden te repareren, terwijl ook Evelyne met haar boek een poging doet het stervende water te redden. De bewoners van het door het verleden getekende eiland zullen moeten kiezen of ze een toekomst willen met nieuwe, onzekere plannen. En Rafi? Die lukt het nauwelijks uit het verleden te komen.
Een interessante mengsel van onderwerpen
Regelmatig worden de gevoelens geraakt. Een ontroerende vriendschap tussen twee jongens die al jong tegenslagen krijgen te verduren, een vrouw die ons laat proeven van de onderwaterpracht van de oceanen, terwijl de zeebodem ook heel wat geschiedenis verbergt. En er is de kleine eilandgemeenschap met kleurrijke mensen die voor een zware beslissing staat.
Richard Powers’ boek Tot in de hemel (Overstory) kreeg in 2019 de Pulitzer Prijs, terwijl zijn andere twaalf romans ook diverse prijzen ontvingen. Vrij spel is de veertiende roman van deze gelauwerde schrijver, die een interessante mengeling van onderwerpen presenteert: van menselijke vriendschappen tot de stille kracht van AI, van kleurrijke oceaanbewoners tot aan een gehavend eiland in de Stille Zuidzee. Een intrigerend boek om van te smullen.
Richard Powers – Vrij spel (Playground, vert. Jelle Noorman), Atlas Contact, 2024
Leestips
Vriendschap en tech-bedrijven:
Gabrielle Zevin – Morgen en morgen en morgen
Vrienden voor het leven:
Johan Harstad – Max, Mischa & het Tet-offensief
Zuidzee-eilanden en hun toekomst:
Hanya Yanagihara – Notities uit de jungle
Het spel go voor techneuten:
Benjamin Labatut – De MANIAC