“Een verplichte dans met de dood”
Satirische anti-oorlogsroman uit 1969
De lijst van anti-oorlogsboeken is nog niet zo heel lang, maar hij groeit gestaag. De bekendste zijn onder andere: Van het westelijk front geen nieuws van Erich Marie Remarque, Catch 22 van Joseph Heller, A farewell to arms van Ernest Hemmingway, Helden zonder glorie van Norman Mailer en de De blikken trommel van Günter Grass. Ook Slachthuis Vijf van Kurt Vonnegut hoort in dit rijtje thuis.
Je wordt gek van de oorlog en dat is te zien aan Billy Pilgrim, de man we volgen in Vonneguts roman. Pilgrim beleeft zijn leven echter niet chronologisch. Zoals de eerste zin van het verhaal luidt: “Billy Pilgrim is losgeraakt van de tijd”. Het ene moment beleeft hij zijn leven uit 1941, dan stapt hij als het ware door een deur en komt in 1963 uit en dan is het weer terug naar de jaren vijftig.
Het kan zijn dat hij dit vermogen heeft geleerd in de tijd dat hij ontvoerd was naar de planeet Tralfamadore. De Tralfamadoriërs, de bewoners van deze planeet, die de mens Billy tentoonstelde als was hij een dier in een dierentuin, haalde zelfs voor hem een vrouw van aarde, de filmster Montana Wildhack, zodat ze het menselijk paren konden zien.
Het kan ook zijn dat Billy een klap van de molen kreeg in de Tweede Wereldoorlog, toen hij tijdens het Ardennenoffensief krijgsgevangene werd, in een kamp werd geïnterneerd en later naar Dresden werd gebracht, waar hij met zijn medegevangenen werd opgesloten in een oud slachthuis en zodoende het bombardement overleefde dat het gehele stadscentrum in de as legde.
Feit is dat deze twee gebeurtenissen als een rode draad door het boek lopen, afgewisseld met andere perioden uit zijn leven: over zijn jeugd, zijn huwelijk en kinderen en de latere tijd toen hij rijk was dankzij zijn werk als opticien. Later verdiende hij zelfs geld met lezingen over de Tralfamadoriërs.
Kurt Vonnegut overleefde zelf het bombardement op Dresden dat op de nacht van 13 op 14 februari 1945 plaatsvond en werd uitgevoerd door de Britten en Amerikanen, waarbij zo’n 25.000 mensen omkwamen (In Vonneguts boek zijn het er vele malen meer). Tezamen met andere krijgsgevangenen zat hij opgesloten in de kelders van een oud slachthuis, wat hem het leven redde. De ontreddering zal groot zijn geweest toen ze na het bombardement de vrijheid tegemoet gingen: massale vernietiging.
Naar zijn eigen zeggen had hij altijd al een boek over Dresden willen schrijven, maar in welke vorm? Pas met anti-held Billy Pilgrim kreeg het boek gestalte, net zoals de vorm van het verhaal dat als een tijdreiziger van de ene periode naar de andere springt. Niet alleen de verteltechniek, maar ook het zinnetje “Zo gaat dat” springt in het oog. Telkens wanneer er sprake is van iemand die is overleden – en reken maar dat dat er veel zijn in het boek – wordt het stuk verhaal afgesloten met het zinnetje: “Zo gaat dat”.
Opmerkelijk is ook de subtitel: ‘Slachthuis vijf, of de kinderkruistocht’. Hiermee refereert Vonnegut aan de deelname aan de oorlog van zoveel jonge soldaten. Hij wilde de vergelijking maken met de kinderkruistochten die in de middeleeuwen plaatsvonden.
Het boek staat in verschillende top-100’s van de beste Engelstalige romans, maar kende vooral vroeger ook de nodige kritiek. De zwarte satirische toon die Vonnegut aanhoudt, seksuele scènes en de haast psychotische vorm van het verhaal zetten mensen aan om het boek op grond van onzedelijkheid, vulgariteit en anti-christelijke uitstraling in de ban te doen, wat niet is gelukt. Maar toch zijn er nog scholen in Amerika die het boek niet op een boekenlijst accepteren.
Slachthuis Vijf is een groots onderhoudend boek, met een sombere kijk op de wereld, waarin oorlogen niet te vermijden zijn. De Tralfamadoriërs negeren zowel dood als oorlog, een onaardse eigenschap die de mens moeilijk kan aanleren. En ook niet zal moeten aanleren. Wat in Dresden, elders tijdens de Tweede Wereldoorlog en in andere oorlogen is gebeurd, zal nooit moeten worden vergeten. Hoe goed en indrukwekkend Slachthuis Vijf ook is, het boek heeft de mensheid er echter niet van kunnen weerhouden om nieuwe oorlogen te beginnen. Helaas.
Kurt Vonnegut – Slachthuis Vijf (Slaughterhouse Five, vert. Else Hoog) Meulenhoff 2009
Leestips
Enkele anti-orlogsboeken:
Jósef Wittlin – Het zout der aarde
Alexander Lernet-Holenia – Het blauwe uur
Erich Marie Remarque – Van het westelijk front geen nieuws
Joseph Heller – Catch 22
Günter Grass – De blikken trommel
Overlevenden van de hel van Dresden:
Jonathan Safran Foer – Extreem luid & ongelooflijk dichtbij