Leer mij Armenië kennen
Duitse roman over een boekbindster en Armenië.
De Armeniërs zijn misschien bekender als het land Armenië zelf, een van de oudste landen in de wereld, dat echter veel overheersingen heeft gekend. De laatste keer was het een Ottomaanse bezetting, die eindigde in een genocide, waarbij een geschatte anderhalf miljoen Armeniërs de dood vonden. Maar weinig romans vertellen over dat hedendaags kleine landje, wiens landsgrenzen aan geschiedenis onderhevig waren en wiens bewoners zich over de hele wereld hebben verspreid. Mensen uit de diaspora beschouwen zich als de echte Armeniërs: zij hebben het vluchtelingenleed aan den lijve ondervonden, in tegenstelling tot de bewoners van Armenië zelf, die niets hebben meegemaakt. Het is een van de uitspraken in het verhaal die je aan het denken zet.
De Duitse schrijfster Poladjans heeft een verre Armeense achtergrond en nam als onderwerp niet alleen de genocide, maar ook het Armeense boekbinden, wat kennelijk een kunst apart was. Haar hoofdpersoon, de Duitse Helen, reist naar Armenië om deze techniek te leren en krijgt een familiebijbel in handen om te restaureren. Familiebijbels konden eeuwenoud zijn en stukjes familiegeschiedenis bevatten. De bijbel die Helen weer als nieuw moet maken, bevat onder andere de bijgeschreven woorden: “Hrant wil niet wakker worden, maak dat hij wakker wordt”. Deze raadselachtige zin zet het verhaal op gang over twee kinderen.
Was Poladjans nog niet tevreden met de twee hoofdonderwerpen, of ging haar hoofdpersoon zelf op de loop met het verhaal? Helen is de hoofdpersoon die tijdens haar bezoek aan Armenië min of meer in een identiteitscrisis komt. Het land is tenslotte ook het land van een van haar voorouders. Haar moeder Sara, met wie ze een uitgesproken relatie heeft, heeft haar een oude familiefoto meegegeven, in de hoop dat Helen familie terugvindt. Maar wanneer Helen Sara over de zoektocht op de hoogte houdt, blijkt Sara toch niet meer zo geïnteresseerd.
We volgen Helen terwijl ze de bijbel restaureert, familie opspoort en het leven in de hoofdstad Jerevan leert kennen: de bezoekjes aan de afdelingschef Evelina en haar man, avonden die ze doorbrengt in een bar waar ze hun zoon Levon, muzikant, leert kennen en op wie ze verliefd raakt ondanks haar regelmatige contact met haar vriend Danil in Duitsland, en de avonden die ze met collega’s doorbrengt. Daar tussendoor speelt het verhaal van de twee kinderen Anahid en Hrant, die waarschijnlijk de familiebijbel een tijd hebben meegezeuld, het boek dat Helen aan het opknappen is en wie weet, ook wel aan haar familie toebehoorde.
Het verhaal is spelenderwijs vol informatie over Armenië gestopt: over de conflictsituatie tussen Armenië en Nagorno – Karabach, allerhande tradities, bezienswaardigheden, maar vooral hoe de geschiedenis van genocide en vluchtelingen zich in het leven heeft genesteld. En overal is de Ararat te zien, mits het helder weer is, een berg die weliswaar op Turks grondgebied staat, maar symbool staat voor Armenië. Helen reist zelfs naar de Turkse stad Kars aan het Vanmeer, aan de andere kant van de Ararat, waar sporen van het Armeense volk niet alleen in de grond liggen begraven.
De schrijfster laat het aan de lezer over om conclusies te trekken. De vele meningen van haar personages over andere mensen en Armenië zijn heerlijk gekleurd, wat het boek een zekere ironie geeft. Die milde ironie is ook in de dialogen terug te vinden. Ze tekenen de onzekerheid van zowel de Armeniërs als Helen. Helen is als een dolende ziel in Armenië tot de bijbel, wanneer deze is gerestaureerd, kan worden dichtgeslagen.
Het is een bijzonder verhaal, met uiteraard die donkere rand van de genocide en over de wijdverspreide diaspora, maar ook over een klein landje dat zich probeert staande te houden tussen reuzen als Turkije, Rusland en Europa. Het probeert zich los te maken van haar donkere geschiedenis, net als Helen, die zich afvraagt of ze wel deel wilt uitmaken van dat droevige verleden. Het verhaal heeft misschien wel een overvloed aan onderwerpen, maar is kalm en fraai geschreven, in overzichtelijk korte hoofdstukken. Haar uitstapje naar Kars deed in de verte denken aan Sneeuw van Orhan Pamuk (in het verhaal bezoekt Helen een hotel in Kars, waar de ober zegt dat Pamuk daar zijn boek heeft geschreven).
‘Hier zijn leeuwen’ (hic sunt leones) is een legende over een geografische uitdrukking om een onbekend gebied aan te geven. Het is een boek dat je inderdaad meeneemt naar een ver en onbekend land, waarin toch veel te herkennen valt.
Katerina Poladjan – Hier zijn leeuwen (Hier sunt Löwen, vert. Floor Bosboom) Wereldbibliotheek 2021
Leeslinks:
Over de Armeense kwestie:
Antonia Arslan – Het huis met de leeuweriken
Elif Shafak – De bastaard van Istanbul
De vervolgingen in Turkije:
Louis de Bernières – Vogels zonder vleugels
Over de verre Turkse streek tegen Armenië aan:
Orhan Pamuk – Sneeuw