Waterwerken
Tsjechische fabel over hoe reuze salamanders de mensheid op de knieën dwong.
De oorsprong van dit boek ligt in een museum in Haarlem. In het Teylers Museum aan het Spaarne ligt een versteend geraamte van een reusachtige salamander (Andrias scheuchzeri Tschudi), dat in 1725 in Zuid-Duitsland werd ontdekt door de Zwitserse arts en natuuronderzoeker Johann Jakob Scheuchzer. In die tijd geloofde men nog in de zondvloedtheorie en dat alle fossielen ooit getuige waren van de bijbelse zondvloed. In deze fossiel werden oorspronkelijk de overblijfselen van een mens gezien, voordat men besefte dat men te doen had met een reuze salamander. Deze opmerkelijke gang van zaken inspireerde de Tsjechische schrijver Karel Čapek (1890 – 1938) tot het schrijven over reuze salamanders, die de strijd aanbonden met de mens.
Oorlog met de salamanders, gepubliceerd in 1936, werd geschreven in de tijd tussen de twee wereldoorlogen, toen het fascisme en nazisme opkwamen, terwijl in Rusland Stalin dood en verderf zaaide: een donkere tijd die we terugvinden in dit boek, dat stijf staat van satirische toespelingen op de mens, welk geloof of welke politieke opvatting hij er ook op na hield. In dit boek wordt de hele mensheid aangevallen, door zowel salamanders als door Karel Čapek.
Tegen de nazi’s
Zelf beweerde de schrijver dat het boek over het opkomende nazisme gaat. Hij noemt in het verhaal dan ook een superieur soort salamander dat door Duitse wetenschappers werd gezien als het ras van de toekomst. Bovendien vertoont het landjepik van de salamanders enige overeenkomst met het landjepik dat in 1938 werd onderschreven door de grote Europese grootmachten tijdens het verdrag van München. Hierin werd beslist dat het Tsjechisch-Slowaakse Sudetenland aan Hitler werd gegeven, in de hoop zo zijn annexatielust te stillen. De schrijver overleed zo’n negen maanden voordat de Tweede Wereldoorlog uitbrak op 1 september 1939, maar in zijn boek had hij veel zaken rond de Tweede Wereldoorlog wel voorzien.
Er wordt gezegd dat Oorlog met de salamanders een inspiratie voor George Orwell was om ook een verhaal vol dieren te schrijven, inmiddels zelfs een bekendere klassieker dan het verhaal over de salamanders: Dierenboerderij (Animal Farm). De roman kwam in 1945 uit en was een satirische aanklacht tegen de dictatuur van de Sovjet Unie.
Ontdekking
Oorlog met de salamanders is opgesplitst in drie delen. In het eerste gedeelte, dat vernoemd is naar de salamanders (Andrias scheuchzeri), wordt verteld hoe een drankzuchtige Kapitein van Toch reuze salamanders ontdekt in een baai van het eilandje Tanah Masa, ergens ten westen van Sumatra, terwijl hij naar parels op zoek is. Hij ontdekt dat deze reptielen uitstekende parelvissers zijn, en heel slim. Ze zijn zelfs bereid om parels op te duiken in ruil voor messen, waarmee ze hun vijand te lijf kunnen gaan: de haaien.
Beschaving
In het tweede deel (Op de trappen van de beschaving) krijgen we een veelvoud aan krantenartikelen en andere documenten gepresenteerd, verzameld door de heer Povondra, ooit portier van de heer Bondy, die de eerste investeerder was in de arbeid van salamanders. Hierin worden we verhaald op alle ontwikkelingen rond de salamanders die eerst als slaven worden uitgebuit, maar langzaam maar zeker ook rechten weten te winnen. Ze krijgen speciale scholen, ze schitteren in films, hun taal wordt officieel erkend en zo gaan ze steeds meer op de mens lijken.
Ondergang
In het laatste deel (Oorlog met de salamanders) wordt verteld hoe alles misging en de mensheid steeds meer land verloor aan de salamanders die voor hun exploderende bevolkingsgroei de kusten almaar moesten uitbreiden.
Het is een literair pareltje: vooral in het tweede deel vinden we een mozaïek van allerhande schrijfstijlen en wordt de wereld en zijn salamanders op veel verschillende wijzen benaderd, van journalistiek tot wetenschappelijk, waardoor we goed geïnformeerd raken over deze raadselachtige wezens en hoe ze de wereld veroverden. Het is een verteltechniek die Karel Čapek wel vaker toepaste in zijn boeken. Bovendien bevat het behoorlijk wat zwarte humor: de mens komt er niet al te aardig vanaf.
Een huiveringwekkende waarschuwing
Dit is de derde Nederlandse vertaling van Oorlog met de salamanders. De eerste uitgave verscheen in 1936 en werd vanuit het Duits vertaald. In de oorlog was het boek verboden, vervolgens werd er een vertaling gemaakt vanuit het Amerikaans, dat in 1967 uitkwam. Tenslotte kwam er in 2011 een derde vertaling bij De wereldbibliotheek, vanuit het Tsjechisch, door de vertaler Irma Pieper. Deze vertaling is nu opnieuw uitgekomen bij dezelfde uitgeverij.
Een goede planning, want wederom dreigen er situaties die fataal kunnen aflopen voor de totale wereld. Je zou toch niet moeten denken aan alweer zo’n laf verdrag als dat van München. Het zou ook zo maar een parabel kunnen zijn voor ook andere zaken die de mensheid bedreigen: het steeds groter groeiende milieuprobleem en kunstmatige intelligentie. Salamanders zouden voor andere zaken kunnen staan en zo is dit boek een tijdloze, huiveringwekkende waarschuwing tegen de teloorgang van de mensheid.
Karel Čapek – Oorlog met de salamanders (Válka s mloky, vertaling en nawoord: Irma Pieper), De wereldbibliotheek 2023
Leestips
Fabels en parabellen:
Ludvík Vaculík – Cavia’s op proef
László Krasznahorkai – De melancholie van het verzet
Philippe Claudel – Schemering
Philippe Claudel – De archipel van een hond
Orhan Pamuk – Nachten van de pest
Karen Jennings – Een eiland