Het is deze maand september precies een eeuw geleden, dat het Turkse leger Smyrna binnenviel (1922), het tegenwoordige Izmir. Vroeger was het een cosmopolitische handelsstad waar vooral Grieken, Turken, Fransen, Italianen, Engelsen en Amerikanen een haast paradijselijk leven leidden. De inwoners waren ervan overtuigd dat hun machtige stad niet kon worden aangeraakt door de oorlogen die op dat moment het Ottomaanse Rijk verscheurden: de Turkse onafhankelijkheidsoorlog onder leiding van Mustafa Kemal Atatürk en de invasie van het Griekse leger.
De dramatische val van Smyrna is een bijna vergeten smet in de Europese geschiedenis. Franse, Italiaanse en Engelse schepen lagen voor Smyrna voor anker en zagen hoe torenhoge vlammen de stad in de as legden en het Turkse leger slachtingen uitvoerden. Maar ze mochten alleen eigen volk aan boord nemen en geen hulp bieden aan de honderdduizenden Grieken en Armenen die wanhopig in de haven op hulp wachtten. Het Griekse en Armeense dodenaantal wordt geschat op 20.000 tot 125.000.
Deze gebeurtenis heeft veel impact gehad op de Griekse geschiedenis: 80.000 tot 400.000 vluchtelingen leverde deze Smyrna Catastrofe op, en later, na het tekenen van het Verdrag van Lausanne in 1923, werden nog eens zo’n 1,5 miljoen Grieken Turkije uitgezet, terwijl ongeveer een half miljoen ‘Griekse’-Turken terug naar Turkije moesten.
Aristoteles Onassis, in Smyrna geboren, wist met zijn familie net voor de ramp naar Griekenland te ontkomen, waarna ze doorreisden naar Argentinië. Broer en zus Lefty en Desdemonda, die het verhaal in het boek Middlesex van Jeffrey Eugenides openen, weten aan de brand te ontsnappen en reizen via Athene naar Amerika. De meeste Grieken die konden ontkomen bleven echter in hun nieuwe thuisland en begonnen een nieuw leven op de eilanden of in Athene en Thessaloniki.
Dit jaar is de dramatische film My beloved Smyrna (Σμυρνη μου αγαπημενη) van de Griekse regisseur Grigoris Karantinakis uitgekomen, dat verhaalt over deze vreselijke gebeurtenis. Er zijn ook talrijke boeken over geschreven, zoals Paradise lost van Giles Milton. Deze Engelse journalist vertelt redelijk onpartijdig over de aanloop naar de bloederige moordpartijen en de angstaanjagende brand. Het boek leest als een roman, weliswaar in de categorie horror.
Romans hebben het meer over het grotere plaatje. Zo schreven Louis de Bernières in Vogels zonder vleugels en Antonia Arslan in Het huis met de leeuweriken over de wrede vervolgingen van Grieken en Armeniërs, die rond het verval en het einde van het Ottomaanse rijk plaatsvonden en nu worden erkend als genocide.
De heksen van Smyrna van Mara Meimardi gaat over een moeder en dochter die zich omhoog werken in het bruisende leven van het internationale Smyrna, voordat de stad werd vernield. Literair gezien is het geen hoogdraver, maar het geeft wel beeldende sfeertekeningen.
In Aan de oevers van de Bosporus van Therésa Revay kom je heel wat meer te weten over de internationale politieke verhoudingen die tot zowel de val van Smyrna als die van het Ottomaanse Rijk leidden. Over een vrouw die zich in deze roerige tijden langzaam weet los te weken uit een traditioneel huishouden in Istanbul.
Uiteraard zijn er ook meerdere Griekse romans over de Grote Catastrofe geschreven, een Griekse term voor het verlies van Klein-Azië. Een van de bekendste is Farewell, Anatolia (Ματωμένα χώματα) van Dido Sotiriou. Dit deels fictieve verhaal gaat over een jongen die als Grieks-orthodox wordt gediscrimineerd in Turkije. Wanneer de Grieken Turkije binnenvallen, sluit hij zich aan bij het Griekse leger en beleeft zo ook de val van Smyrna.
Ilias Venezis werd geboren en getogen in Ayvalik, tegenwoordig een Turks stadje tegenover Lesvos. Over jeugdherinneringen en de gruwelen die hij zelf aan den lijve ondervond schreef hij meerdere boeken, waaronder: Land of Aeolia (Αιολική Γη) en Number 31328 (Το Νούμερο 31328).
Deze afschuwelijke geschiedenis van een eeuw geleden heeft de wereld niets opgeleverd: opnieuw worstelen we met complexe internationale politieke verhoudingen en een oorlog die, wie weet, in een Grote Catastrofe kan eindigen.
Jeffrey Eugenides – Middlesex, Prometheus 2012
Giles Milton – Paradise lost, John Murray Press 2009
Louis de Bernières – Vogels zonder vleugels, Singel uitgevers 2005
Antonia Arslan – Het huis met de leeuweriken, Mouria 2005
Mara Meimardi – De heksen van Smyrna, Wereldbibliotheek 2006
Therésa Revay – Aan de oevers van de Bosporus, Xander 2014
Dido Sotiriou – Farewell Anatolia
Ilias Venezis – Number 31328 (1924) en Land of Aeolia (1943)