Ostalgie
Duitse satire over opgroeien in de laatste jaren achter de Berlijnse muur.
In 1961 werd in allerijl de Berlijnse muur gebouwd, om de steeds groter wordende uitstroom van Oost-Duitsers (en andere nationaliteiten die niet onder het communisme wilden leven) te stoppen. De grens ging dwars door stad en straten, zoals de Sonnenallee, een bijna vijf kilometer lange straat in Berlijn die rond 1880 ontstond. Eerst was het Straat 84, vervolgens Kaiser-Friedrich-Strasse. Toen deze straat rond 1928 werd verlengd kreeg het nieuwe stuk de naam Sonnenallee. Het laatste stukje Sonnenallee viel met de splitsing van Berlijn onder het oosten en het is daar waar we de held van dit verhaal vinden: de vijftienjarige Micha Kuppisch.
Muziekhandel
Micha woont met zijn ouders in een krap appartement dat uitkijkt op de muur. De ouders van Micha verdenken hun buren ervan bij de Stasi te horen, omdat ze telefoon hebben, zodat moeder Kuppisch ervoor zorgt uiterlijk een partijvriendelijk leven te leiden. Oom Heinz bezoekt hen regelmatig vanuit het Westen, waarbij hij lekkere dingen mee‘smokkelt’. Maar niet alles. Hij durft bijvoorbeeld geen verboden muziek mee te nemen, zoals de lp Exile on Main Street van de Rolling Stones. Om deze in zijn bezit te krijgen, moet Micha andere acties ondernemen.
Het gewone leven
Dit is geen boek dat klaagt over misstanden in een socialistische staat, zwaar bewaakt door de Stasi, angstig voor ‘Big Brother is watching you’, omdat je voor het minste vergrijp kon worden opgepakt en waar je werd neergeschoten wanneer je probeerde te vluchten. Dit is bij vlagen een hilarisch verhaal dat de draak steekt met alles wat er mis was in Oost-Duitsland. Het hekelt zelfs de inwoners die zuchtten onder het regime van deze communistische dictatuur. Een verfrissende satire.
Veel boeken en films over Oost-Duitsland zijn serieus en proberen vooral het gemis aan vrijheid te benadrukken. Maar het gaat ook over het gewone leven, zoals De laatsten van Katja Lange-Müller over een drukkerij, of De nek van de giraf (eerder uitgegeven als De lessen van mevrouw Lohmark) van Judith Schalansky over een onderwijzeres. Een boek met satirische inslag over Oost-Duitsland is Lotgevallen van een beddenverkoper van Michael Kumpfmüller waarin een man terugkeert naar de DDR. Het kortste stuk van de Sonnenallee kan je nog meer laten schateren en gaat ook over het gewone leven: over danslessen, de nieuwste muziek luisteren, vriendschap, verliefd worden, een wegwaaiende brief en over de existentialiste.
Satires
Natuurlijk was het leven er niet zo vrolijk als in dit boek wordt beschreven. Ik ben opgegroeid met Oost-Duitsland en de enige keer dat ik het bezocht nam ik me voor er nooit meer terug te keren, zo somber en depressief leek het leven me daar. Het was voor iedereen een bevrijding toen de muur in 1989 viel en in de jaren erna werd er steeds speelser omgegaan met herinneringen uit die tijd. In 2003 kwam de komische film Good Bye, Lenin van Wolfgang Becker uit, over kinderen die voor hun uit een coma ontwaakte moeder net doen alsof de muur niet is gevallen. Reeds in 1995 kwam de eerste satire van Thomas Brussig uit: Helden wie wir, een soort schelmenroman over het absurde leven in Oost-Duitsland, dat al snel werd verfilmd. In 1999 volgde de film Sonnenallee, van regisseur Leander Haussmann. Het script was van Thomas Brussig, dat hij later bewerkte als het boek Am kürzeren Ende der Sonnenallee. Ook al was de film geen echte spiegel van Oost-Berlijn ten tijden van de DDR, in het boek valt een heleboel te herkennen.
Jonathan Franzen
Brussig schrijft kort en bondig, met veel humor, maar ook met serieuze ondertoon. Jonathan Franzen kreeg de eer om een nawoord te schrijven bij deze Nederlandse uitgave, waarin hij onder andere schrijft dat wanneer Brussig door zo’n luchtige satire te schrijven de wereld kan vergeven waarin hij opgroeide, iedereen kan vergeven.
Het is nu echter moeilijk voor te stellen dat er ooit zo’n roman over de huidige oorlog in de Oekraïne zal uitkomen. Alhoewel… De Oekraïense schrijver Andrej Koerkov schreef de gepeperde roman Grijze bijen, maar dat was ná een vorige oorlog. In deze onrustige tijden moeten we gewoon elk boek koesteren waarvan je gelukkig wordt. Van Sonnenallee word je vrolijk; je zou er bijna heimwee naar de DDR van krijgen.
Thomas Brussig – Het kortste stukje van de Sonnenallee (Am kürzeren Ende der Sonnenallee, vert.: Will Boesten, nawoord: Jonathan Franzen), Cossee 2024
Leestips
Een meer serieuzere blik op Oost-Berlijn:
Jenny Erpenbeck – Kairos
Over en uit de DDR:
Nele Pollatschek – Kleinigheden
Lutz Seiler – Stern 111
Juli Zeh – Ons soort mensen
Saša Stanišić – Nacht voor het feest
Judith Schalansky – De nek van de giraf (De lessen van mevrouw Lohmark)
Michael Kumpfmüller – Lotgevallen van een beddenverkoper
Uwe Johnson – Een jaar uit het leven van Gesine Cresspahl
Opgroeien in een Oostblok-land:
Olja Savičević – Vaarwel, Cowboy!
Rolf Bauerdick – Hoe de madonna op de maan belandde
Leven in oorlog:
Andrej Koerkov – Grijze bijen