Gouden knopen
Letlandse familiesaga.
Letland ligt ingeklemd tussen zijn Baltische buurstaten Litouwen en Estland en rilt onzeker onder de rook van het wispelturige Rusland. De republiek Letland werd in 1918 opgericht, waarna echter de een na de andere overheersing volgde. Pas in 1991 kreeg het zijn onafhankelijkheid. Het is een behoorlijk jong en dun bevolkt land.
Een rusteloze familie
Er zijn weinig romans die wat vertellen over dit Baltische land en daarom is het een goede kans om de vertaling te lezen van een Letlandse klassieker: Het bed met de goud poot van Zigmunds Skujin, een van Letlands grote schrijvers. Het is een familiesaga die je aan de hand van vijf generaties Vējagalsen meeneemt door een honderdtal woelige jaren.
De familiegeschiedenis gaat al ver terug, toen Letland zelfs nog niet bestond en een deel van het gebied Lijfland heette. Toen scharrelden verre voorvaderen al rond in andere streken, overleefden de pest en namen kennis van het hernhuttergeloof, dat de basis vormde van de revolutie tegen de lijfeigenschap. De kern van een van de karaktertrekken van de familie Vējagalsen werd toen gevormd: een rusteloosheid, die de familie in zijn greep hield. De Vējagalsen waren een familie vol helden en boeren, die de vleugels uitsloegen naar heel wat uithoeken van de wereld.
Kleurrijke avonturen
Het eigenlijke verhaal begint eeuwen nadat de eerste Vējagalsen is getraceerd in de geschiedenis: met de twee broers Noass en August. Noass gaat schepen bouwen en handel drijven en bouwt een heus nautisch imperium op, en een prachtig huis in het fictieve stadje Zunte aan de Golf van Riga. Zijn vrouw Elisabete schenkt hem heel wat kinderen en het Stadshuis zal een van de twee belangrijke locaties van het boek blijven. De andere is het Fort, zoals het grote vierkante huis op de familieboerderij wordt genoemd. Dat is het domein van August, die dicht bij de aarde blijft. De soms gewelddadige geschiedenis en zelfs de natuur, duwen en trekken aan het huis, dat niet alle stormen overleeft. Maar het biedt tenslotte een dak boven het hoofd van een groot deel van de familie, die het telkens weer bewoonbaar maakt.
Nadat de verhalen over de grote scheepsmagnaat en zijn broer zijn verteld, komen we aan de kinderen toe, waarvan de een voor een huwelijk naar Rusland vertrekt, een ander een belangrijke revolutionair wordt en met arrestatiebevelen door heel Europa wordt gejaagd, waar de een de zee niet overleeft, een ander dokter wordt en zo volgt het ene kleurrijke avontuur op de andere.
De hete adem van Rusland
Sommige verhalen krijgen mythologische afmetingen, net zoals dat over het goud van Noass, dat volgens Noass’ dochter toch ergens moet zijn verborgen in het Stadshuis. Er wordt bemind, begraven, er wordt gevochten, feest gevierd, brieven reizen door de wereld, adressen raken verloren, soldaten keren naar huis. De familie Vējagalsen breidt maar uit, terwijl er best wat leden zijn die het lang volhouden op aarde en eindeloos blijven terugkomen in de verhalen van hun kinderen en kleinkinderen.
Het bed met de gouden poot is een rijke opeenstapeling van onderhoudende familieverhalen, waarbij de verteller niet altijd het achterste van zijn tong kon laten zien en soms wat voorzichtig met zijn woorden moest omspringen. Toen het boek uitkwam in 1985 kon je niet zomaar overal over schrijven, daar Letland de hete adem van het communistische regime in zijn nek voelde blazen.
Chaotische geschiedenis
Regelmatig worden er romans uitgegeven met een uitgebreid nawoord, die meer over de roman en zijn schrijver vertellen. Bij sommige boeken zouden die nawoorden voorwoorden moeten zijn omdat je zou willen dat je de informatie had gelezen, voordat je je in het verhaal stortte. Het bed met de gouden poot is zo’n boek, dat wordt besloten met een verhelderend nawoord van vertaler Brenda Lelie, over het boek, de schrijver en de geschiedenis van Letland.
De geschiedenis van de laatste eeuw van Letland is een aaneenschakeling van voornamelijk Russische en Duitse overheersingen, afgewisseld met enkele jaren van zelfstandigheid. Waarbij de twee wereldoorlogen én de Russische revolutie met witte en rode legers de boel nog gecompliceerder maakten. Chaotische tijden waarover ik me verwonder of de bewoners zelf wel konden bijhouden wie vriend en vijand was. Voor de lezer vond ik deze omstandigheden een taaie noot in het verhaal: daar het over verschillende generaties gaat, verzeil je ook telkens in andere tijden met wisselende vijanden. De verhalen worden hoogstens tussen de regels door gelieerd aan historische gebeurtenissen, die geen evenredige aandacht krijgen en vaak vraag je je dan ook af in welk deel van de wereldgeschiedenis je bent beland.
Curieuze verhalen
Het resultaat is een toch wel iets chaotisch boek, daar het aantal personages maar blijft oplopen en de geschiedenis belangrijk is maar niet helder. De onderhoudende verhalen zijn in een plezierige vertelstijl gebracht, waarin romantiek en drama elkaar afwisselen, maar ook de curieuze verhalen een plek vinden. Begin dus met het nawoord dat een voorwoord zou moeten zijn, zodat je een beetje bent voorbereid op de ietwat warrige politieke stromingen waarop de kleurrijke familie Vējagalsen heeft gevaren. Na het lezen van Het bed met de gouden poot is Letland in ieder geval geen blinde vlek meer op de kaart.
Zigmunds Skujin – Het bed met de gouden poot (Gulta ar zelta kāju, vert. Brenda Lelie), Prometheus 2025
Leestips
Boeken uit de Baltische staat Estland:
Sofi Oksanen – Als de duiven verdwijnen
Sofi Oksanen – Zuivering
Jaan Kross – De kring van Mesmer
Een familieroman rond de Russische revolutie:
William Gerhardie – De polyglotten
Vóór de Russische revolutie:
Vladimir Zjabotinski – Afscheid van Odessa