Fabian, het verhaal van een moralist
Duitse roman over de crisisjaren voor WOII.
De jaren voor de tweede wereldoorlog waren in Berlijn gouden tijden voor het amusement. De stad was failliet, maar swingend. De film Cabaret uit 1972, met de onvergetelijke rol van Liza Minelli, geeft er een goed beeld van.
Misschien zette de crisis aan tot al dat gefeest: in de jaren voor 1933 leek de stad losgeslagen. Maar er was ook nijpende armoede, een groeiende werkeloosheid en de sociale onrust was niet meer te stoppen. Het boek dat deze factoren als hoofdthema had, was Berlin – Alexanderplatz van Alfred Döblin dat in 1929 uitkwam. De tweede verfilming van het boek – gemaakt door Rainer Werner Fassbinder en in 1980 uitgezonden als tv-serie – zorgde ervoor dat de hoofdpersoon en anti-held Franz Biberkopf en de Berlijnse Alexanderplatz wereldberoemd werden.
Fabian, de hoofdpersoon van Erich Kästners gelijknamige roman over dezelfde tijd in Berlijn, die in 1931 verscheen, is minder bekend. Als reclameschrijver ging Fabian al flierefluitend van de ene dansgelegenheid naar de andere amusementsplek, van publieke cabarets tot keurige huiskamers, waar vrouwen zich aanbieden om te overleven. Terwijl Fabians vriend Labude de oplossing voor de crisis denkt te vinden in het mobiliseren van intellectuelen die het land weer in rustiger vaarwater kunnen krijgen, verwacht Fabian – een fan van Descartes – dat de gezonde rede vanzelf weer zal terugkeren.
De vrolijke opsmuk en de decors vol glans en glitter, zoals in Cabaret, zijn geheel afwezig in Kästners beschrijving van die tijd, die voor hem – als schrijver in Berlijn – misschien wel zijn gouden jaren waren. Hij nam zijn omgeving onder de loep en deed daar nog wat zout bij, met als resultaat een fraaie karikatuur van zijn tijdgenoten, die gelaten de tijd over hen heen lieten walsen. Want iedereen voelde de donderwolk hangen die elk moment boven Europa kon losbarsten. Alleen had Kärstner nooit kunnen bedenken op welke schaal dat zou gebeuren. Net als Fabian hoopte hij op een vredige oplossing en dacht enkel aan het risico van een burgeroorlog.
In Berlijn verloren steeds meer mensen hun baan en de moraal zakte almaar dieper weg. Ook Fabian verliest zijn baan en dwaalt vervolgens met zijn ziel onder zijn arm door de stad, waar hij niet echt vrolijk van wordt. Bovendien wordt hij achtervolgd door het ongeluk en is zijn baan slechts het eerste wat hij verliest. Hij wordt steeds depressiever en verlaat tenslotte de poel des verderfs om terug te gaan naar zijn ouders in zijn Heimat, een dorpje vlakbij Dresden.
Fabian, met uitgesproken meningen, heeft tot nu toe meegewaaid met alles wat hem op het pad kwam, zonder zijn standpunten echt recht te doen. Wanneer hij ontgoocheld in Dresden aankomt, beseft hij opeens dat hij nog steeds een keuze in het leven kan maken. Het is de roman met het meest onverwachte, korte en cynische einde dat ik ken.
Het verhaal is verdeeld in korte hoofdstukken waar al in de titel vermeld staat wat de lezer staat te wachten. Hoewel er veel donkere kanten zijn – Fabian is tenslotte niet de vrolijkste en bovendien heeft hij nergens zin in – is de licht sarcastische toon juist het aantrekkelijke van deze roman.
Het boek werd in 1931 uitgegeven, maar toen in 1933 de Weimar Republiek viel en Hitler aantrad, kwam – net als Berlin–Alexanderplatz – Fabian op de zwarte lijst en de meeste exemplaren eindigden op de brandstapel. Erich Kärstner verloor zijn vrijheid en richtte zich toen op het schrijven van a-politieke werken. Zijn grootste roman was toen al uit zijn pen gerold.
Het was bekend dat in Fabian een boel geschrapt was. Het duurde tot 2013, voordat het boek met alle geschrapte passages opnieuw werd uitgegeven, met de nieuwe titel Der Gang vor die Hunde. Het werpt een nieuw licht op het verhaal, omdat de geschrapte delen juist de scherpe randjes van Kärstners kritiek op die crisisjaren vormden. En zo is Naar de haaien een scherpe roman met moraal. Over een crisistijd waarin een schip averij opliep, zo erg dat het tot zinken gedoemd was.
Erich Kästner – Naar de haaien (Der Gang vor die Hunde, vert. Maaike Bijnsdorp en Lucie Schaap), Lebowski Publishers 2014
Leeslinks
Zelfde tijd, zelfde plaats:
Alfred Döblin – Berlin-Alexanderplatz
Amusement tot in de dood…
Charles Lewinsky – Terugkeer ongewenst
Over de Duitse moraal:
Rudolf Lorenzen – Allesbehalve een held
Nir Baram – Goede mensen