Nooit meer slapen
Franse parabel over een folteraar in een onbekend land in oorlog.
In 1979 kwam het indrukwekkende boek Een man uit, van de Italiaanse journaliste Oriana Fallaci. Het is een biografie van haar geliefde Griekse verzetsstrijder, dichter en politicus Alexandros Panagoulis, die in 1968 een aanslag pleegde op de toenmalige Griekse dictator Georgios Papadoupoulos. De aanslag mislukte. Panagoulis werd opgepakt, gevangen gezet en gemarteld. Major Theodoros Theofilogiannakos was de belangrijkste van de hooggeplaatste officieren van de toenmalige militaire junta, die Panagoulis onder handen nam. Nadat de militaire junta was gevallen zat Theofilogiannakos 18 jaren in de gevangenis, kwam er in 1992 uit en stierf in 2015. Nog eenmaal verscheen hij in het openbaar, tijdens een begrafenis van een andere ex-junta officier. Het is raar om een oude man te zien, die ooit bekend stond als de wreedste folteraar van zijn tijd. Ik moest aan hem denken toen ik De kolonel slaapt niet las en vraag me af of hij nachtmerries had en hoe lang zijn nachten waren.
Van fotografe naar schrijfster
De Franse Émilienne Malfatto werd geboren, 10 jaar nadat de roman Een man de gemoederen beroerde. Na een journalistenopleiding werd ze fotojournaliste. Ze werkte o.a. in Colombia, trok naar Irak, Cyprus, Turkije en andere landen en schuwde geen conflictsituaties. Haar foto’s zijn intiem, met vooral een sociaal of feministisch thema.
Toen kwamen opeens de woorden (naar ze zegt een woordenstroom die zo op papier terechtkwam). In 2020 werd haar eerste roman gepubliceerd: Que sur toi lamente la tigre. Het gaat over een Irakese vrouw en een soort bloedwraak, indringend en ook poëtisch. Het leverde haar de Prix Goncourt op. Een jaar erna volgde Les serpents viendront pour toi, over een moordpartij en de rebellen in Colombia. Weer een jaar later is daar Le kolonel ne dort pas.
De kolonel
Dit keer speelt het verhaal in een niet nader genoemd land, waar de zoveelste dictatuur heerst. Op een dag komt er een kolonel aan in de Stad die geen Stad meer is in het noorden van het land en meldt zich bij de generaal, die zetelt achter een enorm mahoniehouten bureau in een marmeren paleis van de vorige dictator, dat sterk lijkt op het Paleis van Big Brother uit de roman Julia van Sandra Newman, een boek dat ook net is uitgekomen. De kolonel is De Specialist, zijn vak is martelen. Hij komt de generaal een handje helpen met de Herovering.
De kolonel werkt in de Speciale Afdeling die genesteld is in een kelderverdieping langs een rivier in de wijk van de leerlooiers. Daar rijdt hij elke dag heen en beziet hij zijn slachtoffers met dode ogen. Hij is goed in zijn vak, maar ‘s nachts, wanneer hij behoort te slapen, komen de doden hem bezoeken, de Vissenmannen voorop. De kolonel slaapt niet meer.
Grijstinten en poëzie
Het is duidelijk dat de schrijfster bekend is met oorlogen. En zich afvraagt hoe mensen zichzelf kunnen verantwoorden voor hun daden. Ze heeft de ravages in Irak gezien, waar ISIS huishield, zoals in de hoofdstad van het ex-Kalifaat Mosul, nu een Stad die geen Stad meer is, maar waar tussen de grijze puinhopen kleurrijke winkeltjes verrijzen (Fotoproject Resilience).
De kleur van de roman is grijs, het grijs van de puinhopen, stof en de regen die niet ophoudt te vallen. Tussen die grijsheid paraderen de woorden, die door hun diversiteit toch wat kleurrijker zijn, vooral wanneer de kolonel niet slaapt en hij bezocht wordt door zijn slachtoffers. Dan marcheren de woorden in speciale verzen, als een gedicht. De ellende van de kolonel kan alleen zo met meer kracht worden geuit.
De ordonnans en de generaal
Twee andere karakters spelen een bescheiden rol in dit kleine verhaal. De ordonnans, tevens assistent van de kolonel, die zijn werk verafschuwt, weigert toe te kijken hoe de kolonel tekeergaat en blijft zorgvuldig buiten de lichtkring. Zijn oren kan hij niet bedekken, maar hij probeert zo intens mogelijk aan zijn moeder te denken. De kolonel denkt hier het zijne over: zwakheid is verraad.
Dan is er de generaal die het paleis niet meer uitkomt en steeds meer aan zijn ondergeschikten overlaat. Hij doodt zijn tijd met spelletjes schaak tegen zichzelf, totdat hij ook dat beu is. Bovendien lekt de kamer waarin hij zetelt en heeft hij steeds meer paraplu’s nodig om droog te blijven. Hij is de man die symbool staat voor de vergankelijkheid van de macht.
De zoveelste dictator
De kolonel slaapt niet is een parabel over macht en geweld. Het doelloze vechten, want morgen is er toch weer een andere machthebber en begint de ellende weer opnieuw. Net zoals Julia constateert in de gelijknamige roman van Sandra Newman, net zoals in Termietenheuvels in de Savanne van Chinua Achebe, de redder van het land zich wederom ontpopt als de zoveelste dictator.
Ik vroeg me af of ik het boek wel wilde lezen, nu oorlogen voor zoveel onrust zorgen in de wereld. Tenslotte is lezen een tijdelijke ontsnapping uit de realiteit. Maar op de een of andere manier blijf ik over boeken struikelen die bewijzen dat de mens kennelijk niet zonder oorlog kan. Mij werd echter verzekerd dat De kolonel slaapt niet speciaal is. Het is dan ook heel onorthodox geschreven met teksten die worden afgewisseld met poëzie. Want zo uit de kolonel zich.
Een droeve schoonheid
Bovendien geeft Malfatto ook een zekere lichtheid aan de inhoud. Vooral de generaal zou je geen stuiver geven, het equivalent van een echte pias, en de kolonel, tja die heeft kennelijk een hart dat tegen hem in opstand komt. Malfatto slaat een zekere sarcastische toon aan en leidt het verhaal ook door tot in het absurde. Wat het boek, ook al klinkt dat raar voor een boek over een folteraar, best wel onderhoudend maakt. Het is zoals Malfatto’s foto’s: van een droeve schoonheid.
Émilienne Malfatto – De kolonel slaapt niet (Le kolonel ne dort pas, vert. Martine Woudt), Cossee 2023
Leestips
Martelingen overleven:
George Orwell – 1984
Sandra Newman – Julia
Oriana Fallaci – Een man
Een magistraat en geweld dat zijn kant opkomt:
J.M. Coetzee – Wachten op de barbaren
Over een wachtende militair:
Dino Buzatti – De woestijn van de tartaren
Onbekende dictaturen:
Chinua Achebe – Termietenheuvels in de Savanne
Karin Boye – Kallocaïne
Diane Cook – De nieuwe wildernis