Een bijzonder boek over een doodgewone Duitser
Duitse roman over een anti-held in de nazitijd en tot aan de tijd van het ‘wirtschaftswunder’.
Allesbehalve een held werd al in 1959 in Duitsland gepubliceerd, hetzelfde jaar waarin onder andere Der blechtrommel van Gunther Grass uitkwam. Het boek werd positief ontvangen, maar wist zich niet staande te houden tussen alle moderne literatuur die na de oorlog uitkwam. Met de heruitgave voor de 80ste verjaardag van de schrijver Rudolf Lorenzen, is het boek krap vijftig jaar later een nieuwe ontdekking.
Hoofdpersoon Robert Wohwinkel is een modale Duitser die gematigde resultaten op school behaalt. Daarom wordt hij van school gehaald en kan hij in dienst treden als leerling bij scheepsmakelaar Christiaansen & Co in Bremen. Zijn moeder is als de dood voor de nationaal-socialisten, dus moet Robert braaf naar de hitlerjugend. Robert ziet algauw in dat het militaire drillen slechts schijn is en net zoals op school degenen met de grootste mond of rijkste ouders de dienst uitmaken. Dezelfde bevindingen doet hij in de oorlog wanneer hij in dienst moet en langzaam maar zeker aan het Russische front geraakt. Toch treedt de goudeerlijke Robert met zijn zin voor orde na de oorlog weer meteen in dienst van de scheepsmakelaar. Maar wat daar voor de oorlog in zijn voordeel werkte, blijkt nu een grote handicap voor hem te worden. De eens zo geroemde discipline in de firma lijkt zoek. De nieuwe leerjongens nemen het niet meer zo nauw met hun werk en Robert lijkt steeds verder af te dwalen van het gewone kantoorleven.
De ijzeren discipline die Robert zich heeft aangemeten, blijkt geen ijzeren pantser te zijn. Op zijn manier probeert Robert op ‘legale’ manier onder de dingen uit te komen die hem niet zinnen. De danslessen en -wedstrijden op de dansschool waar hij zich inschrijft voor de oorlog zijn voor hem de ideale manier om de bijeenkomsten van de hitlerjeugd te ontduiken. Ook in het leger weet hij op geniale manier de vervelende diensten te ontwijken, zonder dat hij in de fout gaat, als hij maar de goeie meerdere tegenkomt.
Na de oorlog, wanneer het lijkt of het ieder voor zich is in het verwoeste Duitsland dat probeert op te staan uit zijn nederlaag, is het een andere zaak. De drang tot orde en discipline wordt zonder dat Robert het in de gaten heeft, bijna zijn ondergang.
De spiraal van Roberts leven gaat neerwaarts wanneer hij door de scheepsmakelaar naar Frankrijk wordt gestuurd. Wat eigenlijk zijn redding is, want ogenschijnlijk berust hij in zijn steeds lagere posities, maar geestelijk probeert hij zich steeds sterker te verweren tegen alle moraalridders. Hij probeert zich zelfs gelukkig te voelen wanneer hij met zijn vriendin uitstapjes maakt in de Franse natuur.
Allesbehalve een held is een gelijkend portret van het morele leven in Duitsland. Robert Mohwinkel, die even de belichaming lijkt van de ‘Deutsche gründlichkeit’, doet heel erg zijn best om onder die alles overheersende moraal uit te komen, omdat hij aan zijn eigen leven wil werken. Hij komt uit een middenstandsmilieu, wat hem nog altijd geen lid maakt van een echte koopmansfamilie. Hij droomt ervan het tot eigenaar te schoppen van een bedrijf zoals Christiaansen & Co, maar beseft dat hij die maatschappelijke bagage niet heeft. Hij kan beter bij zijn leest blijven, zoals zijn moeder hem dat herhaaldelijk vertelt. Het is de tijd waarin iedereen zich aan zijn plaats in de maatschappij houdt en de hogere in de hiërarchie net als in het leger de dienst uitmaken.
Na de oorlog verandert de wereld echter drastisch. Vooral de jongeren trekken de barrières omver tussen de verschillende milieus, waardoor de kansen om ergens te komen toenemen. De hiërarchie wordt minder disciplinair. In Frankrijk verwondert Robert zich erover dat een meerdere zich zomaar aan tafel zet met zijn ondergeschikten. Frankrijk was in die tijd al iets verder in de sociale revolutie, vooral in de grote steden.
Rudolf Lorenzen heeft de gave om zijn verhaal te vertellen zonder in politieke valkuilen te geraken, wat niet makkelijk is wanneer je over het door nazisme bezielde Duitsland wilt schrijven. De kleine verzetsdaden van Robert zijn niet groots, maar al met al kan je wel spreken van een anti-militair boek. Vooral Roberts bedenkingen over zijn meerderen, hun vaak blamerende gedrag of hun feilende autoriteit, geven het verhaal een satirisch trekje en hoe akelig de oorlogsverhalen ook zijn, enige humor kan men de schrijver niet ontzeggen.
Een bijzondere plaats neemt de dansschool in in Roberts leven en in het boek. Muziek en dansen is voor Robert een uitlaatklep geworden, waar hij zich, dankzij de schaarste aan mannen, een echte knappe man voelt en vrouwen kan versieren. Ook bezoekt hij als het maar even kan de dansgelegenheden waar de tango, de polka, de wals of nog veel meer andere dansen die in de 40- 50er jaar een trend waren aan bod komen.
De soms satirische toon, de verborgen humor en de sfeervolle beelden maken dat Allesbehalve een held niet alleen een treffend beeld geeft van Duitsland voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog, maar ook een bijzonder onderhoudend boek is, terwijl het leven van Robert Wohwinkel toch geen enkele bijzondere climax lijkt te hebben. Het is een gave om zo’n boeiend boek over een man te schrijven die allesbehalve een held is.
Rudolf Lorenzen – Allesbehalve een held (Alles andere als ein Held, vert. Will Boesten) De Arbeiderspers, 2006
Leeslinks
Over nog iemand die niet kan kiezen:
Slobodan Šnajder – De reparatie van de wereld
Over een jongetje dat de kleinburgerlijkheid in Duitsland probeert te ontvluchten:
Günter Grass – De blikken trommel
Over een andere gewone man in WO II:
Uwe Timm – De ontdekking van de curryworst
De jaren 40-50 in Nederland:
Willem van Toorn – Stoom