Gevangen in het paradijs
Zwitserse roman over de Duitse kunstenaar Kurt Gerron in Theresienstadt.
De laatste film die de Duitse toneel-, filmspeler en regisseur Kurt Gerron in zijn leven maakte is Theresienstadt: Ein Dokumentarfilm aus dem jüdischen Siedlungsgebiet. Hij kreeg de opdracht toen hij in het concentratiekamp Theresienstadt zat: maak een film om te laten zien hoe mooi het leven in dit getto is.
Uiteraard was het leven er niet mooi, men wachtte er op verdere deportatie of op de dood. Het kamp was overbevolkt en het eten te weinig. Maar om de wereld voor de gek te houden werd alles uit de kast getrokken om het leven in Theresienstadt zo idyllisch mogelijk uit te beelden. De weinige beelden die bewaard zijn gebleven van de documentaire laten inderdaad een stadje zien vol gelukkige en hardwerkende joden.
De Zwitserse schrijver Charles Lewinsky, bekend van zijn epos over de familie Meijer (Het lot van de familie Meijer), heeft zich geprobeerd te verplaatsen in Kurt Gerron, die zijn eerste succes dankte aan zijn rol in de allereerste opvoering van de beroemde Dreigroschenoper (1928, Bertold Brecht), later schitterde als tegenspeler van Marlene Dietrich in Der blaue Engel (1930, Josef von Sternberg) en vervolgens uitgroeide tot een van Duitslands grootste artiesten in de amusementswereld. Toen het nazisme opkwam en er voor de joden in Berlijn niets meer te werken viel, verhuisde hij eerst naar Oostenrijk (Wenen), vervolgens naar Parijs en tenslotte naar Nederland, waar hij meewerkte aan een drietal films, voordat hij werd opgepakt en gedeporteerd naar Kamp Westerbork, vanwaar hij naar Theresienstadt werd gestuurd en hij eindigde in 1944 in Auschwitz.
Het boek geeft een beeld over de bruisende amusementswereld in het Berlijn van voor de oorlog, en laat zien dat er mensen waren die niet in het kwaad wilden geloven. Lange tijd zag Gerron Hitler niet voor serieus aan en schatte dus de gevaren van het nazisme ook niet goed in. Reeds gevluchte vrienden gaven hem de kans om naar Amerika te gaan, maar hij zag de noodzaak pas in toen het te laat was.
Maar zelfs in de kampen bleef Gerron op het podium verschijnen: zowel in Westerbork als in Theresienstadt was er plek voor cultuur en werden er cabarets georganiseerd waarbij de mensen het verdriet en de angst even konden vergeten en Gerron door kon groeien in zijn rol als koning van het amusement. De propagandafilm over Theresienstadt was echter te veel: Gerron wist dat hij met het maken ervan zijn ziel zou verkopen aan de duivel en dat dit einde reis zou betekenen voor zijn zo succesvolle carrière.
Ditmaal was de film er eerder dan het boek: in 2003 verscheen de Canadese documentaire Prisoner of Paradise (2003) van Malcolm Clarke en Stuart Sender, een film over Kurt Gerron met hetzelfde thema als die van het boek Terugkeer ongewenst: het dilemma van Gerron over het maken van de documentaire over Theresienstadt. Lewinsky’s verhaal is een aanvulling op de documentaire, want Gerron zelf wordt aan het woord gelaten en vertelt over zijn eigen gevoelens van trots, zijn streven om hogerop te komen, jaloersheid, verslaafdheid aan het toneel / film, maar ook uiteindelijk over twijfel en angst. Een iets intiemer verhaal dan de documentaire, maar dan wel deels verzonnen door de auteur Charles Lewinsky.
Terugkeer ongewenst is een aangrijpend verhaal waarin op menselijke manier wordt verteld over de onmenselijkheden uit de oorlog. Het is het verhaal van een van Duitslands bekendste artiesten van voor de oorlog, een man die tot op het einde zich verborg in zijn kunst.
Charles Lewinsky – Terugkeer ongewenst (Gerron, vert. Elly Schippers) Signatuur 2012
Leestips
Werken voor het Derde Rijk:
Daniel Kehlmann – Lichtspel
Toerisme in Theresienstadt:
Láchym Topol – De werkplaats van de duivel
Kunst en oorlog:
Andreï Makine – De muziek van een leven