Tussen vissen en katoen
Tsjechische roman over een jongen uit wegkwijnend vissersdorp op zoek naar zijn moeder.
Hoewel de schrijfster Tsjechisch is, speelt dit verhaal duidelijk in een van de vroegere vazalstaten van Rusland, waarschijnlijk Oezbekistan. Het fictieve oude vissersdorp Boros heeft, net als het meer waar het ooit aan lag, zijn beste jaren gehad. Het water trekt zich steeds sneller terug en laat een woestijn achter, bespikkeld met geraamten van verroeste boten die al jaren geen water hebben geproefd.
De oorspronkelijke bewoners, waarvan nog enkele het verre water op gaan om te vissen, wonen in schamele woninkjes. Ooit waren er Russen om in de allang teloor gegane visverwerkingsfabrieken te werken. Zij woonden in flats die nu ook staan te verkommeren.
Een reusachtige schotel, waarmee vroeger naar buitenaards leven werd gespeurd, zakt steeds dieper in het zand en is een icoon van het eens zo levendige dorp. Het standbeeld van De Leider heeft allang zijn kracht verloren. Het enige dat nog aanwezig is van de Russen zijn soldaten, die je ’s avonds maar beter niet kunt tegenkomen, want ze gaan altijd vergezeld van hun kalisjnikovs en zijn verveeld en dronken.
Wanneer je verkoeling zoekt in het meer, kom je er met huiduitslag uit. De boel is stevig vervuild, maar dat deert de kinderen niet om toch er in te zwemmen.
De beelden doen duidelijk aan het Aralmeer denken, een reusachtige plas water tussen Kazachstan en Oezbekistan, dat sinds de jaren 60 begon uit te drogen dankzij intensieve katoenteelt en nu bijna niet meer bestaat. Het stond op nummer acht van de grootste meren van de wereld en laat nu een nieuwe woestijn ontstaan. Met alle sociaal-economische gevolgen van dien.
Het is in deze trieste wereld dat Nami ter wereld is gekomen en opgroeit bij zijn oma. Zijn opa is op een dag niet meer teruggekomen van vissen op het meer. Vage herinneringen van een vrouw in bikini in gelukkiger tijden, is alles wat Nami nog heeft van zijn moeder. En de dorpsroddels, die verwijzen naar een vrouw met een niet al te beste reputatie. Wanneer oma’s tijd is gekomen, is het voor Nami tijd om op te stappen, op zoek naar de vrouw in bikini.
Het is beslist geen al te vrolijke roman: een milieuramp, de omgeving en het dorp dat duidelijk te lijden heeft onder een regime dat het niets kan schelen dat een dorp verloren dreigt te gaan, een jongen die opgroeit bij zijn oma, zonder iets van zijn ouders af te weten. De dorpelingen zijn gehard door het leven en houden stevig vast aan hun tradities en hun geloof in de Geest van het Meer. Ongehuwde meisjes die zwanger raken worden niet geduld, wie dan ook de dader is en opgegeven zieken worden aan het meer toevertrouwd, opdat de geest van het meer weer tot rust kan komen.
Nami krijgt een vriendinnetje, maar na de ontmoeting met Russische soldaten, houdt hij het dorp voor gezien en vertrekt over het meer naar de grote stad, waar hij de moderne wereld ontdekt, zoals wij die kennen: van alle luxe voorzien. Hij laat zich er echter niet door verleiden: wanneer hij onrecht ziet, vecht hij ertegen en zo ontmoet hij mensen die niet alles over zich heen laten gaan. En die zijn moeder misschien kennen.
Het is een kleine odyssee die Nami onderneemt. Jaren later, op het einde van het boek, krijgt hij de echte, verschrikkelijke waarheid te horen over zijn ouders. Dat is even slikken en zet alles op zijn plek: over een klein dorp onder Russisch juk, met zijn harde tradities en geloven en een ter dood veroordeeld meer dat eens over hun zielen regeerde.
Het boek kreeg in 2017 de Tsjechische Magnesia Litera-prijs voor beste boek van het jaar 2016 en de EU-Literatuurprijs. Het verhaal is mooi en beeldend geschreven: de druk op de bewoners van de niet genoemde staat druppelt door op de pagina’s, de armoede en vervuiling geven je jeuk, de grote woestijnvlakte tot het meer spreekt tot de verbeelding. Het onverwachte einde grijpt je bij de keel, maar is mooi en berustend. Het is een eenvoudige vertelling, die met een sierlijke boog weer in het meer eindigt.
Bianca Bellová – Het meer (Jezero, vert. Kees Mercks), De Geus 2018
Leestips:
Onzekere kinderwereld:
Pilar Quintana – De afgronden
Over een Russische bezetting en een verkrachting:
Nino Haratischwili – De kat en de generaal
o.a. Over het vervuilende Rusland:
Anthony Marra – De tsaar van liefde en techno
Landen onder het Russische juk:
Nino Haratischwili – Het achtste leven
Van dezelfde vertaler (en over een communistisch land):
Ludvík Vaculík – Cavia’s op proef