De Frankenstein van Glasgow
Schotse roman over een vrouwelijke dokter die wel of niet à la Frankenstein in elkaar is gefabriceerd.
In 2023 won de film Poor things van de Griekse regisseur Yorgos Lanthimos stapels prijzen, waaronder vier Oscars. Voor onder andere het briljante acteerwerk van Emma Stone en de intrigerende, fantasierijke decors. Er zijn veel films gebaseerd op een boek, die nauwkeurig het verhaal volgen.
Een soort Frankenstein
Deze film is echter lang niet overal gelijk aan het boek. De roman Poor things kwam in 1992 uit, geschreven door de Schotse beeldend kunstenaar en schrijver Alasdair Gray (1934 – 2019). Gray was een min of meer experimenteel schrijver die science fiction, fantasie en het verleden graag door elkaar husselt, zoals in zijn beroemdste roman Lanarkuit 1981, waarbij de jaren ‘50 in Glasgow worden afgewisseld met een dystopie.
Poor things speelt grotendeels in de negentiende eeuw en stroomt door naar de jaren zeventig van de vorige eeuw. Het hoofdkarakter Bella Baxter leeft in het huis van Godwin ‘God’ Baxter, een medische wetenschapper die haar verdronken vijfentwintigjarige lichaam uit de rivier Clyde toe-eigende, de hersens van haar ongeboren baby bij haar inbracht en haar zo weer tot leven wekte. Een soort Frankenstein, maar Bella groeit absoluut niet uit tot een horror-achtig wezen, integendeel.
Een ontluikende seksualiteit
Bella’s ontwikkeling, gestimuleerd door Godwin Baxter, gaat in fors tempo en speelt aan het einde van de frivole Victoriaanse tijd (1837 – 1901). Bella lijkt wel een reisleidster die de lezer langs al de grote onderwerpen van deze tijd leidt, van een ontluikende seksualiteit waarin ze de ongelijkheid tussen vrouwen en mannen achteloos naast zich neerlegt om zelf het voortouw te nemen, in haar romantische gevoelens betreffende de liefde, tijdens discussies over de grote sociale klassenverschillen of over de politiek waarin het communisme en de anarchie steeds meer doordringen.
Bella doet zich in het begin voor als simpel, ook al omdat ze natuurlijk al haar kennis in recordtempo tot zich heeft genomen en nauwelijks een geheugen heeft waarop ze kan teruggrijpen. Later groeit Bella uit tot een sensuele en pientere vrouw die de wereld steeds beter door heeft en niet met zich laat sollen. En dat alles doet ze op een uiterst charmante, ontwapenende en vaak grappige manier.
Een heerlijke klucht
Het verhaal lijkt dan ook meer op een klucht, waarin diverse mannen rondom Bella cirkelen. Want op een dag bracht God zijn collega en dokter Archibald McCandless mee naar huis, een parvenu die echter al heel snel om de hand van Bella vroeg. Bella, overweldigd door een eerste kus, beschouwt Archibald als een goede echtgenoot en stemt in. Maar eerst laat ze zich schaken door de charlatan Duncan Wedderburn, met wie ze Europa en delen van Noord-Afrika doorkruist en naar Rusland en Amerika gaat. Bedgeheimen kent ze niet en de arme Wedderburn beseft te laat wat voor een energieke vrouw hij tot reisgenote heeft genomen. Wanneer Bella eindelijk weer thuiskomt om met Archibald te trouwen, komt ze voor een onprettige verrassing te staan.
‘Voorvallen uit het vroege leven van dokter Archibald McCandless van de Schotse Dienst Volksgezondheid’
Dit is het verhaal van de film, wat echter maar één deel van de roman is: ‘Voorvallen uit het vroege leven van dokter Archibald McCandless van de Schotse Dienst Volksgezondheid’. Terwijl de film er een eigen einde aan breit, hebben we in de roman al een raadselachtige en uitgebreide inleiding gehad van de schrijver over de herkomst van het boek en vervolgens wat er op het boek volgt: ‘Brief over het boek aan een kleinkind of achterkleinkind’, door Victoria McCandless. Hierin komen weer andere kanten van de drie hoofdpersonen aan de orde. Alles wordt afgesloten met ‘Kanttekeningen, kritisch en historisch’.
De brief van Victoria McCandless gaat lijnrecht in tegen het andere verhaal en zo moet de lezer maar kiezen wie hij gaat geloven: de schrijver Alasdair Gray, Victoria McCandless of Archibald McCandless. Het zijn alledrie onbetrouwbare vertellers waarbij de kanttekeningen de verwarring alleen maar groter maken, gezien de historische feiten die ook nog eens door het verhaal dwalen niet allemaal kloppen.
Film als aanvulling op het boek
Feit is dat het een bijzonder onderhoudende roman is, in een experimentele vorm. De film Poor things speelt in Londen, terwijl de roman van Gray in zijn geliefde Glasgow speelt en zelfs wordt beschouwd als een heuse Glaswegiaanse roman. Misschien juist dankzij alle verschillen kan de film bijna als een onderdeel van het boek worden gezien, waarin we spetterende beelden krijgen van het huishouden van Godwin Baxter, zijn dieren, de extravagante kledij van Bella en de rest van de fantasierijke decors. Een nieuwe factor om het verhaal nog complexer te maken, met de toevoeging van weer een andere onbetrouwbare verteller. Wanneer de film eenmaal is gezien, blijven deze beelden beklijven, maar verstoren de inhoud van de roman niet. Ik zie het eerder als een aanvulling, ondanks dat de kleurrijke filmbeelden fors afsteken tegen de sobere Victoriaanse prenten, waarmee het boek is uitgerust.
Een literair avontuur
Arm ding is als een spel en wanneer je na het lezen geïntrigeerd bent geraakt door het verhaal en zijn schrijver, is er een speelse website waarin The Alasdair Gray Archive een rondleiding presenteert: A Novel Guide, zodat de lezer zich nog eens heerlijk kan onderdompelen in dit bijzondere verhaal.
Arm ding lezen is je begeven in een onderhoudend literair avontuur, waarin je niemand kan geloven. Er zijn slechts enkele passages die met hun politieke inhoud misschien iets te langdradig overkomen, er zit dan ook veel maatschappijkritiek in verborgen. Maar voor het grootste deel maakt de mooie Bella Baxter er een vrolijke boel van.
In deze donkere tijden is een speelse roman met volop misinformatie een echt geschenk. De vertaler Robbert-Jan Henkes heeft een titanenklus geleverd, daar Bella niet alleen regelmatig de draak steekt met de wereld en de mannen, maar ook een flink spel van de taal maakt. Net zoals de schrijver verschillende stijlen hanteert. Laat je verrassen door de geweldige wereld van de Frankenstein van Glasgow.
Alasdair Gray – Arm ding (Poor thing, vert. Robbert-Jan Henkes), Koppernik 2025
Leestips
Nog meer medisch geëxperimenteer in Schotland:
Graeme MacCrae Burnet – Zijn bloedige plan
Over een Spaanse Bella Baxter die te vroeg werd vermoord:
Almuneda Grandes – De moeder van Frankenstein