Jonathan Littell – De welwillenden

Orestes

Verpletterende Franse roman over een SS-er in de Tweede Wereldoorlog.

Orestes vermoordde zijn moeder en werd daarom door de wraakgodinnen Erinyen aangeklaagd. Hij werd vrijgesproken en de wraakgodinnen moesten zich hierbij neerleggen: ze veranderden voor Orestes in Eumeniden, de welgezinden.

Dit zou in een paar regeltjes het meer dan 1000-pagina tellende verhaal over de Duitser Max Aue kunnen zijn, die de lezer ervan probeert te overtuigen dat hij net zo’n gewoon mens is als u en ik. Ook al liep zijn levenspad door de verschillende hellen van de Tweede Wereldoorlog, hij eindigde als een directeur van een kantfabriek, min of meer gelukkig getrouwd met kinderen.

Het meest opvallende van het boek is echter niet de briljante hoofdpersoon Max Aue, maar de oorlog die om hem heen woedt, en vooral de vernietiging van de toenmalige ‘vijanden’ van Duitsland; joden, maar ook geestelijk gehandicapten, zwervers en zigeuners werden massaal uitgemoord en langs deze onmenselijke daden loopt het levenspad van Max Aue. Het is de eerste roman die de oorlog vertelt vanuit de figuurlijke loopgraven van de nazi’s.

Als oude man laat de oorlog Aue niet los. Dan komt hij er eindelijk aan toe om zijn herinneringen op te schrijven. Hij wil hiermee geen wroeging tonen omdat hij meedeed aan het vermoorden van vele mensen. Hij wil hiermee eerder stellen dat iedereen in zijn plaats net zo gehandeld zou hebben als hij. De welwillenden is het minutieus geschreven verslag van zijn oorlogsjaren.

Aue’s carrière bij de Duitse SS voert hem allereerst door Polen, Hongarije en de Oekraïne, bezette gebieden die vrij moesten worden gemaakt van joden. Vervolgens wordt Aue naar Stalingrad gestuurd, waar het Duitse leger midden in de stad tot staan is gebracht door de Russen. Als hij deze hel heeft overleefd, kan Aue bijkomen in Berlijn, waar hij dicht bij de grote kopstukken van Nazi-Duitsland moet schipperen tussen de verschillende partijen en hun meningen over het oorlogvoeren. Zijn nieuwe taak is het controleren van concentratiekampen, waar hij verslagen moet maken over het productieproces. Dan wordt het duidelijk dat Duitsland de oorlog aan het verliezen is en terwijl de grote legerkopstukken nog wel degelijk weten waar er nog eten, drinken en vertier te halen is in Berlijn, wordt de stad langzaam plat gebombardeerd en verandert in een brandende hel.

De welwillenden is echter geen geschiedenisboek, maar een roman, gebaseerd op de geschiedenis. Veel historische feiten kleuren de pagina’s, veel historische personages bewegen zich rondom Max Aue. Max Aue echter is de creatie van Jonathan Littell en is dankzij deze krachtige debuutroman een legendarische romanfiguur in de literatuurwereld geworden.

Max Aue is in de oorlog een soort rapporteur, die voor zijn wisselende bazen moet uitzoeken of het doden van de vijanden van Duitsland wel effectief genoeg gaat, die moet controleren of de voedseldistributie altijd eerlijk verloopt en die met plannen moet komen om de concentratiekampen rendabeler te maken. Max Aue, die economie heeft gestuurd, is altijd eerlijk geweest en die eerlijkheid brengt zijn carrière meer dan eens in gevaar. Zijn beste vriend Thomas, die hem tijdens de gehele oorlog probeert een hand boven het hoofd te houden, zegt hem vaak genoeg dat hij geen spelinzicht heeft: hij moet niet rapporteren wat hij ziet, maar wat zijn baas wil horen. Dat is de enige manier om de oorlog te overleven.

Max Aue kan dan wel eerlijk zijn, hij heeft ook een hele duistere kant. De hartstochtelijke liefde voor zijn tweelingzus Luna heeft hem in de armen van de homoseksualiteit gedreven. En dan is er zijn haat-liefde verhouding met zijn moeder, die na de verdwijning van haar man, een man in Frankrijk trouwde, zodat Aue deels in Frankrijk opgroeide. Aue behield echter zijn liefde voor Duitsland en voor het opkomende nationaal-socialisme.

In het begin sympathiseer je nog met Aue omdat hij ongecompliceerd en eerlijk lijkt, maar naarmate de gekte van de oorlog zich als een olievlek over Europa uitsmeert en we meer en meer aan de weet komen over Aue, wordt ook zijn karakter complexer en zijn eerlijkheid steeds minder geloofwaardig.

Aue weigert zich te herinneren wat er is gebeurd toen hij voor de laatste keer zijn moeder bezocht in zuid-Frankrijk. En als midden in de oorlog twee politie-inspecteurs, Clemens en Weber, opduiken en Aue komen vragen of hij iets afweet van de moord op zijn moeder en Aue’s pleegvader, dan is het alsof de wraakgodinnen, de Erinyen, hem opeens in het oog hebben gekregen.

De welwillenden is natuurlijk meer dan het verhaal over deze man die de oorlog als een last zag, maar netjes zijn plichten tegenover het vaderland nakwam. Het is een meesterwerk waarin nauwgezet over de oorlog wordt verteld vanuit de nazi-kant. Opvallend is het geruzie tussen de verschillende diensten, zoals SS, Gestapo en Wehrmacht; ze hadden allen hun eigen commandanten, hun eigen meningen en hun eigen doelen en de meesten probeerden alleen aan zichzelf te denken.

Jonathan Littell wil net als zijn hoofdpersoon Max Aue niets goedpraten over de oorlog. Toch blijft Aue in zijn verhaal hameren op het feit dat bijvoorbeeld niemand geëxecuteerd wilde worden, net zo min als geen soldaat erom vroeg om de executies uit te voeren. Hij heeft de mensen in drie categorieën ingedeeld: zij die puur handelden uit plichtsbesef, zij die handelden uit angst en hierdoor wrede trekken kregen en zij die puur uit sadisme handelden. Deze laatste mensen vonden in Aue’s ogen totaal geen respect.

De welwillenden is een sterke roman, opgebouwd uit de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog, maar met niet alleen gruwelijke details die de roman tot grote hoogten tillen. Zo is er de taalkundige die Aue ontmoet in de Oekraïne die op zoek is naar een verloren taal, Aue bezoekt toeristische trekpleisters in de bezette gebieden in het oosten, hij ontmoet gevangenen met boeiende verhalen, hij wordt gered door een kinderlegertje dat zo uit een horrorfilm is weggelopen. Wanneer tenslotte Aue persoonlijk tegenover Hitler staat, heeft de fictie duidelijk de non-fictie achtergelaten en dalen we af naar de schitterende apocalyps van het einde van het boek.

Hoe onmenselijker de omgeving van Aue werd, hoe menselijker hijzelf werd, mét zijn duistere kanten. Een verpletterend boek dat in 2006 met recht de belangrijkste Franse literaire prijzen ontving: Prix Goncourt en Grand Prix du Roman de l’Académie Française.

Jonathan Littell – De welwillenden (Les Bienveillantes, vert. Jeanne Holierhoek & Janneke van der Meulen), De Arbeiderspers 2008

Leeslinks
Van dezelfde schrijver:
Een oude geschiedenis (nieuwe versie)
Meer literatuur over de andere kant van de Tweede Wereldoorlog en na de oorlog:
Slobodan Šnajder – De reparatie van de wereld
Arno Geiger – Onder de Drachenwand
Michael Kumpfmüller – Lotgevallen van een beddenverkoper
Rudolf Lorenzen – Allesbehalve een held
Uwe Timm – De ontdekking van de curryworst
Uwe Timm – Icarië